1. кырт диэнтэн холб. туһ. Кыргыһыы буолан баран Киһи киһини харыстыа дуо, Мин өлүмүүм, кини өллүн диэн кыргыһар буоллахтара дии. П. Ойуунускай. Кыргыһыы бөҕөнү кыргыстыбыт. ПДА СС.

2. көсп. Өлө-тиллэ улаханнык мөккүс, охсус.   Θ Спорить, сражаться ожесточенно драться, биться насмерть. Мин мунньах аайы кыргыһар кыргыһыым ити боппуруос. Н. Лугинов. "[Кыыһы былдьаһаннар] биирдэ эмэ кыргыһаллара буолуо", - диэбит үһү. М. Попов.

аат. Сэптээх-сэбиргэллээх охсуһуу, утарыта киирсии, кыдыйсыы, сэриилэһии.   Θ Вооруженное столкновение, битва, сражение. Кыргыс толооно, хонуута. Кыргыска уһуйуу.  Былыр улахан кыргыс икки өттүттэн болдьоҕунан буолар эбит. Саха фольк. Үс түүннээх күн устата өһөгөйдөөх кыргыс буолбут. ИСТКТ.

◊ Кыргыс киһитэ (дьоно) – былыр кыргыс үөрэҕэр уһуйуллан, илбис иҥэриллэн, кыргыһыыга идэтийбит киһи; боотур.   Θ Человек, с раннего детства обученный воинскому искусству, профессиональный воин (в старину). Күрэнэ оҕордук олорон эдэр сааһыгар сотору-сотору туой тумат, майаат, тоҥус омуктары кытта кыргыһан, кыргыс киһитэ буолан аҥардастыы аатыра сылдьыбыт. Саха сэһ. I. Кыргыс сэргэтэ – кыргыс үйэтин саҕана боотур атын тэһиинин баайбакка эрэ иилэ быраҕар мутук төрдүнэн оҥоһуллубут муостардаах сэргэ.   Θ Коновязь эпохи битв, имеющая рожки из обрубленных ветвей, на которые древние воины, не привязывая, закидывали поводья своих коней, дабы в случае срочной необходимости не терять времени на развязывание. Кыргыс үйэтин саҕана кыргыс сэргэтэ диэн ытарҕалаах, үс-түөрт муостаах, оһуордаах сэргэлэри туруортууллара. БСИ ЛНКИСО. Кыргыс үйэтэ – былыр сахалар бэйэлэрин истэригэр уонна ыаллыы омуктары кытта кыдыйсар, сэриилэһэр кэмнэрэ.   Θ Век войн и сражений, эпоха битв и раздора (периоды межплеменных усобиц и распрей у древних якутов и их соседей). Оччотооҕуга, кырдьаҕастар кэпсээннэринэн буоллаҕына, кыргыс үйэтэ сурахтааҕа. ДФС КК. Нууччалар Өлүөнэҕэ кэлиилэрин саҕана Саха сиригэр кыргыс үйэтин кэмэ этэ. "Кыым". Кыргыс үөрэҕэ – былыргы кэмнэргэ сэрииһити, боотуру кыра оҕо эрдэҕиттэн кыргыһыы, сэптээх-сэбиргэллээх киирсии албастарыгар, ньымаларыгар үөрэтии, уһуйуу.   Θ Обучение древнеякутского воина (с младенчества до периода созревания) искусству сражения; древнее воинское искусство якутов. Уол оҕону үһүттэн ыла кыргыс үөрэҕэр үөрэтэллэрэ үһү. Саха сэһ. I. Ол сахалар кыргыс үөрэҕэр үөрэтэн бүтүүлэригэр боотурдарыгар ойуунунан илбис иҥэртэрэллэр уонна тыыннаах киһини өлөрөн сэбин-сэбиргэлин хаанныыллар диир буолаллара. Далан. Анньыһар Боотур Киис Бэргэни кыргыс үөрэҕэр уһуйан тиритэ-хорута сылдьар. И. Гоголев.

аат. , бэй. туһ.

1. Енисей өрүс баһынан уонна Алтай диэкинэн VIII-IX үйэлэргэ олоро сылдьыбыт түүр тыллаах омук (былыргы саха үһүйээннэригэр ахтыллаллар).   Θ Тюркоязычный народ, населявший верховья Енисея и прилегающие районы Алтая в VIII-IX веках (о них упоминается в якутских легендах и преданиях). Кыргыстар бу курдук олордохторуна, XV үйэ ортотун эбэтэр бүтүүтүн диэки дьэ билиҥҥи саха төрүттэрэ буолбут дьон кэлбиттэр. Күн т. Холобур, ааптар суруйарынан, Саха сиригэр аан маҥнай, өссө XV үйэҕэ, Енисей кыргыстара [хакаастар төрүттэрэ] олохсуйбуттар. "Кыым".

◊ Кыргыс омук – кыргыс III диэн курдук. Кычыр таас дойдулаах, Кыргыс омук сириттэн. С. Васильев. Омоҕой Баай, Эллэй Боотур кэлиилэрин саҕана соҕуруу дойдуттан сылгы, ынах сүөһүлээх кыргыс омук кэлбит эбит. БСИ ЛНКИСО.