Тылдьыт Кинигэ Кэпсээ Таайбараҥ Наука
Саха Русский

ТААЙБАРАҤ

Саха тылын улахан быһаарыылаах тылдьытынан

Таайбараҥ

                 
       
             
     
                 
                 
                 
     
             
       
                 

Эппиэттэр

1. СЫРК. 2. ЫЫТЫЛЫН. 3. БЫҺА. 4. ЫЙЫК. 5. АРАЙ. 6. ӨЙДӨҺҮҮ. 7. ТАКЫҺЫЙ. 8. КҮБЭ. 9. АҤЫЫ. 10. ЭНЧИ. 11. АЧЧАҔАР. 12. АЙАХ.
      

    1. СЫРК (9 том, 466 страница).

      тыаһы үт. т. Туох эмэ биирдэ туохха эмэ чэпчэкитик аалсыытын түмүгэр тахсар кылгас тыас.   Θ Подражание негромкому короткому шуршащему звуку (напр. , возникающему при ходьбе по гальке). Сырк-сырк сынаҕата быардаах үһү (тааб. : хатат). Арай ким эрэ биэрэккэ сырк-сырк -- хаамар. Н. Габышев. Ср. туркм. зырп-зырп ‘подражание шуму, возникающему при быстром движении’.


      2. 

    2. СЫРК ГЫН (9 том, 466 467 страница).

      тыаһы үт. туохт. Туох туохха эрэ чэпчэкитик, кылгастык аалсан ылар тыаһын таһаар.   Θ Произвести лёгкий шорох. Дурдаҕа -- олорон кус сырк гына түстэҕинэ, -- сүрэҕиҥ тэптэҕиэн! Далан. Кирилиэһинэн -- киһи тыбыгырайан түһэн, ойоҕоспунан сырк гынан ааста. "ХС".


      

    1. ЫЫТЫЛЫН (14 том, 590 страница).

      ыыт диэнтэн атын. туһ. [Үчүгээйэп:] Бу үлэ-хамнас саҕана аны куораттаары гынаҕын дуо, суох, кими да ыытыллыбат. С. Ефремов. Саха сиригэр кииһи элбэтии үлэтэ киэҥ далааһыннаахтык ыытыллар. БББ. Абаҕам Сэмэн сибээс үлэһитэ этэ, көннөрү буостанан ыытыллыбат кистэлэҥ докумуоннары таһара. А. Шапошникова.


      

    1. БЫАЛАРЫ БЫҺА ЭТТЭХХЭ (2 том, 664 страница).

      сыһыан холб. (дэҥҥэ тут-лар) көр айыыны быһа эттэххэ. Быалары быһа эттэххэ, ити да тойоммут оҥоһуута ини.


      2. 

    2. БЫҺА I (2 том, 757 758 759 страница).

      сыһ.

      1. Ханна да халыйбакка, туораабакка, сылдьыбакка, көнөтүк.   Θ Прямо, напрямик. Быһа ыскылаакка тиий, онно биэриэхтэрэ, уулуссатын нүөмэрин ыйан биэрдэ. А. Софронов. Отуум бу туһунан буолуо диэбит сирбинэн быһа көрөн кэбистим. Т. Сметанин.

      2. Уочарата суох, уочараты таһынан.   Θ Вне очереди, без очереди. Биэс уол начаалынньык ыйыытынан билиэттэри быһа регистрациялаабыттара. П. Аввакумов. Аны ГИП дуоһунаһыгар проектнай үлэ сүнньүн билбэт дьон туораттан быһа ылыллаллар. Ити ким дьаһалай? Н. Лугинов. Көр, ити сэлээппэлээх диэн быһа биэрдилэр! - диэн биир эмээхсин миигин хайҕаабытын дуу, хомуруйбутун дуу өйдөөбөккө хааллым. Н. Габышев.

      ♦ Баскын быһа этинимэ - ону-маны айахха киирбиччэ саҥаран киирэн биэримэ, бэйэҕэр куһаҕаны оҥостума.   Θ Говорить опрометчиво, бестолково и тем вредить себе (говорится в осуждающей ф. ). Саҥарыма, кэпсэтимэ - Баскын быһа этинимэ: Өйдөөх киһи эбит дэтиэҥ. Бэрт уһун үйэлэниэҥ. Л. Попов; Быһа (ааспат) ааһыллыбат - хайаан да (булгуччу) буолар, кыайан тумнуллубат.   Θ Такой, которого нельзя обойти, объехать; нельзя миновать. "Бу саамай бастыҥ миэстэтэ, Мэхээчэ дурдатын хайгыыр. - Кэлбит быһа ааспат". Далан. Эдэр эдэрэ өтөн, Сэмэнчик оҕолор оонньууларын быһа ааспат, хоробуокка кыттыбытынан барар. Н. Якутскай. Үрүҥ көмүс бырдаатынан Ыһыахтана оонньуур фонтан. Быһа ааспаппын аттынан Тохтуубун биһирээн, таптаан. Баал Хабырыыс. Быһа бааччы - онон-манан эргиппэккэ, көнөтүнэн, туруору, судургутук.   Θ Прямо, напрямик. Верхне-Удинскайга, Троицкосавскайга, Петро-Заводскойга Сэбиэскэй былаас олохтоммутун туһунан Эрбантей быһа бааччы кэпсээн биэрдэ. Эрилик Эристиин. "Былааһы утары барбыта буолуо дии саныыгын дуо?" - Кириилин быһа бааччы ыйытта. Л. Попов. Акулина Степановна кырдьыгы сирэйгэ быһа бааччы этэр үгэһинэн уолун кириэтиир. Н. Лугинов. Быһа гыныма - ытыктыыр, таптыыр, сөбүлүүр буолан, төттөрү этимэ, тылын ылын.   Θ Соглашаться, принять предложение из уважения (чтобы не огорчать его). Сааспар ынах ыан көрбөтөх киһибин да көрдөһүүлэрин быһа гыммакка ылынан кэбистим. НС ОК. Тылын быһа гыммакка - ким эмэ (олус ытыктанар киһи) этиитин аккаастыан кэрэйэн, ытыктыыра бэрдиттэн сөбүлэнэн.   Θ Выполнять, делать что-л. из большого уважения к кому-л. Максим оҕо эрдэҕиттэн аҕа дьон тылын хаһан да быһа гыммакка үөрэммитэ. Н. Лугинов. Киниттэн бары астынар, кинини ытыктыыр курдуктар, тылын быһа гыммакка ылыналлар. “Кыым”. Быһа кымньыылаппыт көр абааһы (быһа) кымньыылаабыт (имнэммит). Быһа охсон аас - хаһан эмэ биирдэ эмэ кылгас кэмҥэ сылдьан аас.   Θ Заходить, бывать проездом (наездом). Килэгир муус байҕалы хаһан эмэ ыт көлөлөөх булчут быһа охсон ааспытын да иһин, суол-иис көстүөх бэйэлээх буолуо дуо... С. Никифоров. Хайалар, буор хапчааннар Харылас таас харгылар... Эрдээхтэр эрэ манна Быһа охсон ааһаллар. С. Данилов. Быһа охсубут быһаҕаһа, хайа охсубут аҥаара хаалбыт (ордубут) - ыалдьан, санааттан-онооттон олус күүскэ ырбыт, дьүдьэйбит.   Θ Очень сильно похудеть, крайне исхудать. Ылдьаана Маайа сүтүөҕүттэн ыла быһа охсубут быһаҕаһа, хайа охсубут аҥаара эрэ ордон хаалбыт. Н. Якутскай. Дойдугун-дьоҥҥун ахтан быһа охсор быһаҕаһыҥ, хайа охсор аҥаарыҥ эрэ хаалыа, - дэһэллэрэ сорох доҕотторум. П. Аввакумов. Маайа эмээхсин күтүөтүн быһа охсубут быһаҕаһа, хайа охсубут аҥаара буолан, тыыннаах эрэ көрсөөхтөөбүтэ. “ХС”. Быһа сиэ - өлөр уһукка тиэрт (ыарыы туһунан).   Θ Доконать (о болезни). Сөтөл быһа сиэн өлөөрү сытан, тыҥата бүтэн тыына хаайтарар, ону кислородунан тыын киллэрэллэр. Н. Лугинов. Быһа сиэс - чалбах тахсыбакка эрэ кыралаан ир (саас дьиэ ойоҕоһугар, суол кытыытыгар хаар ириитэ саҕаланыытын туһунан).   Θ Чуть-чуть подтаивать (о снеге при первых оттепелях). “Кусчут” [ыт аата] дал-кыбыы икки ардыгар күрдьүллүбүт хаар быһа сиэспититтэн тугу эрэ тардыалаан сырбаҥныыр. М. Доҕордуурап. Быһа сиэт - ыарыыга эбэтэр туохха эмэ олус ыллар, баалат.   Θ Запустить болезнь; занемочь; довести себя до непотребного состояния. Аҕыс уон саастаах эмээхсин күрдүргэччи сөтөллөр, одурууҥҥа быһа сиэппит харахтарын сөмүйэтинэн хастар. Амма Аччыгыйа. Кини [Күөх Көппө] киргэ-хахха быһа сиэппит, күр түспүт, наһаа сүрэҕэ суох. Эрчимэн. Быһа тарт - туох эмэ буруй иһин олус күүскэ мөх.   Θ Сильно ругать, распекать кого-л. за содеянное. Өрүүсэ Аркадий Яковлевичтан дьиҥнээхтик кэлэйдэ. Урут сыыһа да үҥсэммин, быһа тартаран эрэбин дуу дии саныыр этэ. Сөпкө үҥсүбүт эбит! А. Сыромятникова. Быһа тарыйан - быһа холуйан (эттэххэ, аахтахха).   Θ Приблизительно (сказать, считать). Быһа тарыйан эттэххэ, сүүс сүүрбэ бугул кэлииһи. Быһа тут - соҕотоҕун сырыттаҕына тутан ыл (өлөрөөрү, кырбаары о. д. а. ).   Θ Схватить кого-л. в одиночку (напр. , с целью расправы). Маһараҕы быһа тутан өлөрүөххэ, оччоҕо кыра уолаттар дьаһайар киһилэрэ суох буоллаҕына, бас баттах киирэн биэриэхтэрэ. Эрилик Эристиин. Быһа түс - 1) атын киһи кэпсиир, саҥарар кэмигэр тугу эмэ этэн тохтотон кэбис.   Θ Прервать разговор (кого-л. с кем-л. ). Дэһээтинньик, биир атта ылаҥҥын, ол күтүр өстөөҕү тутан киллэрэ оҕус! Аадаҥ кинээһи быһа түһэн, бэйэтэ дьаһайбыта. Күннүк Уурастыырап. Олоххо сыал кырдьыктаах дьыала иһин охсуһууттан тахсар, - диэн салҕаан истэхпинэ, Айта быһа түспүтэ. Далан; 2) түргэнник уонна лаппа ыр.   Θ Быстро и сильно похудеть. Кыһын олус быһа түспүт сылгылары үөрүттэн арааран аһылыкка киллэрэллэр. “ХС”. Ийэтиттэн араарыллыбыт убаһа дьүдьэйбитинэн барар. Онуоха быһа түһэ иликтэринэ, убаһалары үчүгэй хаачыстыбалаах күөх отунан аһатыллыахтаах. “Кыым”; 3) олус аҕыйаа.   Θ Сильно, резко убывать (об уровне воды). Хайа-үйэ көҥүс уута быһа түһэн бадараана хаалбыт. М. Доҕордуурап. Быһа-хото этимэ көр быһа этимэ. Быһа этимэ - буола илиги эрдэттэн олус эрэмньилээхтик этимэ (туолбакка хаалыан сөп).   Θ Не говори слишком уверенно о будущем (можно сглазить). Ким билэр, тоҕойуом. Тугу быһа этээхтиэмий... Күндэ. Бытыгын быһа үктүөр диэри көр бытык. “Биһиги Макарбыт бытыгын быһа үктүөр диэри үөрэнэ сатыы сылдьыыһы быһыылаах”, - диэн ийэтэ муҥатыйбыта. Дьүөгэ Ааныстыырап. Бэл, оннооҕор кини, бытыгын быһа үктүөҕэр диэри үчүгэйи куһаҕантан араарбакка, бу билиҥҥэ диэри кэмсинэ сырыттаҕа. НС ОК. Күлүгүн быһа хаампат көр иннин быһа хаампат. Уулаах көннөрү кэмигэр Доодороп күлүгүн быһа хаампат, аһара муҥкуктук, хоргустук тутта сылдьар. “ХС”. Силин быһа ыйыстар көр сил. Олох аһыытын-ньулуунун Ыйыстары сатыырым: Аһы аччык көрөн туран Силбин быһа ыйыстарым, Хара балыырга кыайтаран Абабын быһа ыйыстарым. С. Данилов. Оһоххо турар мииннээх иһит диэки ымсыыра көрөөт, силбин быһа ыйыстан баран боппуолдьаҕа киирдим. Н. Габышев. “Хаарыаны, ити тирииттэн эмиэ быһан ылан үтэн сиэбит киһи”... - дии санаат, Дыбдык силин быһа ыйыһынна. “ХС”.

      ◊ Быһа биэр - туора охсон кымньыылаа (хол. , аты).   Θ Ударить наотмашь. Мариса аты быһа биэрэн кэбиһэрин кытта, ат Бурхалей кэнниттэн ойон кибиргэтэн истэ. Эрилик Эристиин. Байанай сыарҕа үрдүгэр ыстанан таҕыста уонна аты быһа биэрэн кэбистэ. Ат соһуйан чохчос гына түһээт, иннин диэки ыстанан кэбистэ. П. Филиппов. [Оҕонньор] Ыраас мастаах-оттоох чагда тыаҕа киирдэҕинэ, атын быһа биэрэн сиэллэрэн дэгэҥнэтэр. П. Аввакумов. Быһа охсуу - уулусса, суол атын уулуссаны, суолу туораан ааһар сирэ.   Θ Перекресток. Тэҥ суолталаах уулуссалар быһа охсуһууларыгар биир кэмҥэ, холобур, үс массыына тиийэн кэлэр. “Кыым”. Быһа тардыы - уус-уран литература, муусука айымньыларыттан уларыппакка кылгастык устан ылыы, арааран ылыы.   Θ Цитата, выдержка, отрывок. Ол кинигэттэн сорох быһа тардыылар нууччалыы бэчээттэммиттэрин эмиэ ыытабыт, онно чуолаан К. К. Байкалов үлэтин туһунан кэпсэнэр. И. Федосеев. А. Амеда “Аппассионататыттан” быһа тардыыны омук тылын факультетын студенката Лена Тюменцева ааҕан иһитиннэрдэ. “Кыым”. Быһа холоон - чуолкайдык билбэккэ эрэ, сэрэйэ былаан, барыллаан.   Θ Приблизительно, ориентировочно. Кини [оҕонньор] нууччалыы наҕыл саҥа ис хоһоонун быһа холоон син өйдүүр. Н. Габышев. Омук сирин туриһа, Быһа холоон кырата Уонча бууттаах, арааһа. И. Гоголев. Быһа холуйан көр быһа холоон. Аара тохтообокко эрэ айаннаатахха, быһа холуйан, үс ыйынан тиийиэххэ сөп. Тэки Одулок (тылб. ). Соҕотох 1970 сылга промышленнай бородууксуйаны оҥорон таһаарыы, быһа холуйан, сэрии иннинээҕи бары пятилеткалардааҕар икки төгүл элбэх этэ. ЭБТ.


      3. 

    3. БЫҺА II (2 том, 759 760 страница).

      туохт. дьөһ. Бириэмэ сыһыанын көрдөрөн, хайааһын ханнык эмэ кэм, дьайыы устатыгар тилэри буоларын бэлиэтииргэ туттуллар (төрүт биитэр үөскэтэр түһүгү кытта тут-лар).   Θ Выражая временные отношения, употребляется с именительным или родительным падежами при обозначении отрезка времени или процесса, на протяжении которого совершается действие (в течение, на протяжении). Бу курдук эһэ Чүөчээскини түүнү быһа хаайда. Суорун Омоллоон. Бүлүү экспедициятын биир партиятын дьоно бу Чуона үрэҕин кытылыгар сайыны быһа үлэлээбит эбиттэр. Л. Попов. Марба суолун быһа ытаан, хараҕын уута бүөлээн, тугу да төрүкү чуолкайдаан көрбөккө, үрдүк сис суолун устун баран истэ. Күндэ.


      4. 

    4. БЫҺА СЫТЫЙАН (2 том, 765 страница).

      туохт. эб. Саҥарааччы мөҕүттүүтүн, кэмсиниитин, хомолтотун көрдөрөр (-ан сыһ. туохт. кытта тут-лар).   Θ Выражает сетование, сожаление, огорчение говорящего (употр. с деепр. на -ан). Туой тиэтэйэн быһа сытыйан, умнан иһэр буоллаҕым. Сүрэҕэлдьээн быһа сытыйан хайыы-үйэҕэ баран хаалбыттар дии.  Онтон итирэн быһа сытыйан бараммын бэрэстэбиитэл Ньукулай Бармалыайапка киирэн, тоҕо эрэ кыыһыран дьүһүлэнэн эрэрим баара. “ХС”.


      5. 

    5. ДЬЭ БЫҺА (3 том, 514 страница).

      саҥа алл. сыһыан холб. Кэпсэтээччи этиитин кытта эмоциональнайдык сөбүлэһиини, кинини бигэргэтиини көрдөрөр.   Θ Выражает эмоциональное согласие, подтверждение слов собеседника (да, и не говори).  Дуня үҥкүүһүт кыыс эбит.  Дьэ быһа, дыгыйан түһэн сүрдээх.  Дьэ быһа! Эн тоҕойум, оттон биир тыйыс санаалаах инигин? "ХС". "Дьэ быһа, этимэ даҕаны",  хомойо истибит, хом түспүт куолаһынан Алааппыйа эттэ. В. Протодьяконов.


      

    1. ЫЙЫК I (14 том, 375 страница).

      аат. Ханан барары көрдөрөр бэлиэлээх (хол. , лабааны, талаҕы кыбытан) үүнэн турар мас эбэтэр сиргэ батары анньыллыбыт мас, ураҕас.   Θ Дерево или палка с тальниковой поперечиной, специально воткнутая в землю, чтобы указывать направление дороги едущим сзади путникам; ориентир, указатель. Туоруур сиргэ маһы анньан ыйык оҥостобун.  "Ол барбалаан иһэҥҥин Дьөҥкүүдэ эбэ хотуҥҥа көтүтэн түһүөҕүҥ уонна кытаатан эбэни арҕаа баһын тутуһаар", – диир. Суолу ыйан биэриигэ ити курдук улуу Дьөҥкүүдэ бэйэтинэн бэлиэ, бэйэтинэн ыйык буолар. Багдарыын Сүлбэ.


      2. 

    2. ЫЙЫК II (14 том, 375 страница).

      аат. , итэҕ. , эргэр. Былыргы саха итэҕэлинэн ыйык (эбэтэр ыйык мас) диэн төбөтө тохсус халлааҥҥа тиийэ үүнэр үрдүк, суп-суон ытык мас. Онно ойууттар, удаҕаттар, аптаах дьон төрөөн-ууһаан үөскүүллэр.   Θ По представлениям якутов: ыйык (или ыйык мас), это священное дерево, вершина которого доходит до девятого неба, окружность его невозможно определить, а в наростах этого дерева зарождаются шаманы, шаманки и все те, кто знаком с колдовством и волшебством. Ср. тюрк. ыйык ʽвыбранный для жертвы, относящийся к ритуальной жертвеʼ.


      

    1. АРАЙ I (1 том, 523 страница).

      сыһыан т.

      1. Этиллэр санааны атыттартан арааран, соҕотохсутан, “ол эрэ” диэн бэлиэтиир сыһыанын көрдөрөр.   Θ Выражает ограничительно-выделительное отношение говорящего к чему-л. (только, лишь, лишь только, разве только). Арай, остуоруйаҕа бары үчүгэй бу курдук дөбөҥнүк кэлэн иһэр буолааччы. Суорун Омоллоон. Арай, ыарыһах эмээхсин утуйбакка ынчыктыы-ынчыктыы, муҥу-таҥы көрө сыппыта. Күндэ. Арай, мин этим-хааным тымныйбат, Айар сүрэҕим тыаһа тигинэс. Т. Сметанин.

      2. Оннук буолуон сөп диэн, сэрэйэр-сэрэхэдийэр сыһыаны көрдөрөр.   Θ Выражает допущение, предположение говорящего с оттенком опасения (а если, а вдруг, а допустим). Арай, губревком көтүрбэтин? Арай, ити ыалга уон хонон хааллын... Амма Аччыгыйа. Арай, букатын да суох буоллун. С. Ефремов. Арай, мин оҕом Аргунтай бардаҕына, Баргузин бириискэтин эн тыла суох ийэҥ Сотто аһынан салгыа этэ дуо? Эрилик Эристиин.

      3. Саҥарааччы туох эмэ соһуччу көстөрүн, туох эмэ эмискэ буоларын бэлиэтиир сыһыанын көрдөрөр.   Θ Выражает отношение неожиданного обнаружения, внезапного наступления действия, устанавливаемое говорящим (и вот, оказывается; вдруг; и вдруг). Арай, балаҕан иннигэр сыарҕалаах оҕус тохтоон турар эбит. Амма Аччыгыйа. Ол истэҕинэ, арай, тыас тилигирии түспүтэ. Суорун Омоллоон. Арай, чугас соҕус соҕотохто “чыып” диир саҥа иһилиннэ. Т. Сметанин.

      4. Кэпсээһини, саҥа эпизоду саҥа саҕалыырга истээччи болҕомтотун тардыы сыһыанын көрдөрөр (үксүгэр биир, биирдэ диэн тыллары кытта тут-лар).   Θ Выражает привлечение внимания слушателя в начале повествования, смене эпизода (употр. преимущественно со словами биир “один”, биирдэ “однажды”; вот, как-то). Арай, биир ардахтаах киэһэ оҕустара кэлбэтэ. Амма Аччыгыйа. Арай, биирдэ биһиги үһүө буолан бултуу сырыттыбыт. Н. Якутскай. Арай, ааттаах ыраахтааҕы Ыалыгар - Чурумчукуга Ыалдьыт буола ыадайда. Эллэй. Арай, былыр оҕонньордоох эмээхсин олорбуттар. “ББ”.

      5. Чопчулуур-хааччахтыыр ситим тыл суолтатыгар утарыта туруорар дэгэттээх туттуллар.   Θ Употребляется в значении выделительно-ограничительного союза с оттенком противопоставления. Дьиэ иһигэр уот умуллубут этэ, арай лампаада эрэ чипчиҥниир быһыылааҕа. Суорун Омоллоон. Тыый, тойонуом, букатын манна туох да биллибэтэ, арай маарыын эһиги эрэ сылдьыбыккыт... С. Ефремов.


      2. 

    2. АРАЙ II (1 том, 523 524 страница).

      ситим т.

      1. Хааччахтыыр уонна утарар сыһыанынан этиилэри ситимниир.   Θ Соединяет предложения ограничительно-противопоставительной связью (но, только). Оннооҕор былаастар уларыйан иһэллэр, арай, кини уларыйбат. Амма Аччыгыйа. Кеша, Катя, Ваня үөрэ-көтө иһэллэр, Арай, кыра кыыһа Таня Арбы-сарбы айанныыр. Т. Сметанин. Онно кими да ыыппатахтара, “Чыычыйынан” куттууллара. Арай ньургун булчуттары Алгыс алҕаан атаараллара. С. Данилов.

      //       Эрэ эбиискэни кытта туттуллан, хааччахтыыр суолтата күүһүрэр.   Θ Употребляясь с частицей эрэ, усиливает ограничительное значение. Баччааҥҥа диэри миигин араас буруйга барытыгар күтүрүүллэрэ, арай рыцарь буола сатааһыҥҥа эрэ ким да уорбалыы илигэ. Софр. Данилов. Кини өрө ууммут илиитигэр, кэрэ сирэйигэр Туох барыта баара, Арай сааттаах куттал эрэ суоҕа. С. Данилов.

      2. Этиилэри утарыта тутан хааччахтаан ситимнииргэ туттуллар.   Θ Употребляется для соединения предложений сопоставительно-ограничительной связью (а только, а однако). Дьиэ олбуора, күрүөтэ-хаһаата, ампаара суох, арай тэйиччи кыракый хотон көстөр. Софр. Данилов. Иһиллээбит курдук чуумпу, арай ыттар ыйылаһаллар, Куммаа сөтөллөр. Н. Габышев. Тумара маарга киһи кэлбэтэҕинии, Туох да суоҕунуу чуумпу буолталыыра, Арай хараҥа ойуурга өлүк элбэҕин Хара суор хаһыыта тыллыыра... Эллэй.

      3. Хааччахтыыр-быһаарар сыһыанынан этиилэри ситимнииргэ туттуллар.   Θ Употребляется для соединения предложений ограничительно-пояснительной связью (лишь только, разве только). Маайа туох астаах буолаахтыай, арай хаппыт лэппиэскэлээҕин тоһута тутан тимир тэриэлкэҕэ туруорар. Н. Якутскай. Тугу истиэмий, арай аҕам оҕонньор үҥсүүтүнэн бүгүн кулуба кэлэр үһү. А. Софронов. Ханнык куорат, ханнык Маня кэлиэ баарай, арай бүрүммүт сонун аҥаар сиэҕин бобо тутуоҕунан тутан баран, утуйан оҥторо сытар эбит. Н. Заболоцкай.

      4. Хааччахтыыр-холбуур сыһыанынан биирэ биирин сайыннарар, толорор этиилэри сибээстииргэ туттуллар.   Θ Употребляется для соединения предложений, из которых одно дополняет, развивает другое (только и). Хайаахтыай, төһө да буугунаатар, төһө да иһэ тымныйан үлүннэр, тэҥнэһиэ дуо, куттал эмиэ бэрт, арай кыатаннаҕына эрэ сөп буолар. П. Ойуунускай. Кэбис, үөтүөхтэрэ буоллар үөттүннэр, арай дьалты сири булууһубун. М. Доҕордуурап. Оксана тугу да саҥарбатаҕа, арай хараҕын уута саба түһэн кээлтэ. Суорун Омоллоон.

      5. Болдьох салаа этиилэри биитэр болдьох суолталаах араарыллыбыт бөлөхтөрү холбуурга туттуллар.   Θ Употребляется для присоединения условных придаточных предложений и оборотов (если, допустим). Арай истибит буоллун, оччоҕо туох диибитий? Софр. Данилов. Арай союзтаахтарбыт киирбэтиннэр, оччоҕо хайдаҕый? М. Шолохов (тылб. ). Ким ылыай? Арай ыллахтарына, икки эрэ киһи ылыах тустаах этилэр. Онтон биирдэһэ ити [Николай] өлө сытар. С. Ефремов.


      3. 

    3. АРАЙ БААРА (1 том, 524 страница).

      сыһыан холб. (дэҥҥэ тут-лар) көр аны баара. Арай баара, Олуона ыраах олохтоох Оччугуй омук сордоохтору Оҕус гынан көлүнээри Ордорбута буолбуттар. Өксөкүлээх Өлөксөй.


      4. 

    4. АРАЙ ДОҔООР (1 том, 524 525 страница).

      сыһыан холб. Этэр санаа соһуччутун, эмискэтин эмоциональнайдык күүһүрдэн көрдөрөр.   Θ Выражает неожиданность и внезапность высказываемой мысли с эмоциональным усилением (ой, вдруг, ой глянь). Ол олордохторуна, арай доҕоор, таһырдьа ким эрэ кэлэн ааннарын кырбаан лигийбитинэн барда эбээт. Амма Аччыгыйа. Арай доҕоор, били биир кэлим туртайан, килэйэн турбут бүүс-бүтүн муус түллэс гынан эрэрэ баара да, хас да сиринэн уһаты-туора хайыта барда. П. Филиппов. Арай доҕоор, кулгаах тааска биэрбэт дуо! Софр. Данилов.


      5. 

    5. АРАЙ ДУО (1 том, 525 страница).

      сыһыан холб. Кэпсэтээччи болҕомтотун тардаары этэр санааны чорботууну, хааччахтааһыны, бэлиэтээһини көрдөрөр.   Θ Выражает выделение, ограничение, подчеркивание высказываемой мысли в целях привлечения большого внимания собеседника (и вот, и вот только, ну что еще?). Арай дуо, сиккиэр тыал Аргыый үрдэ. А. Бродников. Арай дуо, сүрэҕим Тулуйда барытын. “ХС”. Арай дуо?.. Биир киэһэ Майаттан Бэбиэскэ аҕалан биэрбиттэр. Күннүк Уурастыырап.


      6. 

    6. АРАЙ ТУРАН (1 том, 525 страница).

      сыһыан холб. Саҥарааччы көрүүтүгэр этэр санаа соһуччу курдук кэпсэнэрин көрдөрөр.   Θ Выражает неожиданный характер высказываемой мысли с точки зрения говорящего (и вдруг). Арай туран, Арҕаа Хаҥалас Кулубатыттан Арамаан оҕонньорго илдьит кэлэр. Күннүк Уурастыырап. Арай туран, Чурапчыттан үс судаарыскай күрээн хаалар. Суорун Омоллоон. Арай туран, уһуктан кэлбитим, доҕоор, маҕаһыын киирэр аанын кирилиэһигэр таралыйа сытар эбиппин. В. Ойуурускай.


      7. 

    7. АРАЙ ТУРАН БИИРДЭ (1 том, 525 страница).

      сыһыан холб. Этиллэр санаа түбэлтэ курдугун бэлиэтиири көрдөрөр.   Θ Выражает эпизодический характер высказываемой мысли (и вот однажды). Арай туран биирдэ, оҕонньор өрүһүгэр муҥхалыы киирбит. “Кыым”. Арай туран биирдэ, аһыыр да, пиибэ иһэр да харчыта суох буолан хааллым. В. Ойуурускай.


      8. 

    8. АРАЙ ЭРЭ (1 том, 525 страница).

      сыһыан холб. Этиллэр санааны быһаччы соҕус хааччахтаан, бэлиэтээн биэриини көрдөрөр.   Θ Выражает подчеркнутое ограничение, выделение высказываемой мысли (лишь только). Арай эрэ эн көрбүт сурахтааххын.  Ийэ дойдуга арай эрэ алмаас наада буолбатах. Н. Лугинов.


        

      1. ТАКЫҺЫЙ (10 том, 156 страница).

        дьүһ. туохт. Мөлтөх токур атахтаргынан түргэнник хаамп, сиэл.   Θ Торопливо шагать, бежать на слабых кривых ногах. Ат аҕыйах хаамыыны айаннаан такыһыйан баран тохтоон хаалла. Амма Аччыгыйа. Тогойкин ойоҕос суолунан балыыһа диэки такыһыйан эрэр оҕонньору, кулгаах-харах мөлтөөбүт киһитин, ситэ баттаан ылла. "ХС".


        

      1. КҮБЭ I (4 том, 588 589 страница).

        аат. Өрүс, үрэх үрдүк быраанын аннынааҕы хотоол хочо сир.   Θ Глубокая прибрежная подгорная долина. Үрэх күбэтэ сир. П. -монг. күбэ 'глубокое место в воде'.


        2. 

      2. КҮБЭ II (4 том, 589 страница).



        1. даҕ. Кэччэгэй, дьэбир, күтүр, аһыныгаһа суох.   Θ Скупой, жестокий, жестокосердный. Күбэ киһи. Күбэ ыал.  Күтүртэн күһүҥҥү суоратын сии олорор Күбэ киһи көрдүгү көрбөтөҕүм. Өксөкүлээх Өлөксөй.

        2. аат суолт. Ким эмэ кэччэгэйэ, күтүрэ, аһыныгаһа суоҕа.   Θ Скупость, жестокость, жестокосердие. Киһи күбэтэ сүрэкэтин доҕор! ПЭК СЯЯ.

        ◊ Күбэ туолуута (улахан туолуута) – халлаан ыйын уон төрдүс күнэ.   Θ Полнолуние (четырнадцатый день по лунному календарю). Халлаан ыйын уон төрдүс күнүн былыргы сахалар күбэ туолуута диэн ааттыыллара. Күбэ ыал күөстэнэр киэһэтэ – былыргы сахалар ыйынан халандаардарын уон сэттис киэһэтэ.   Θ Название семнадцатого вечера по лунному календарю древних якутов. Дьоммут күбэ ыал күөстэнэр киэһэтэ кэлбиттэрэ.


        

      1. АҤЫЫ (1 том, 502 страница).

        сыһ. Тус туспа арахсан, хайдыһан.   Θ Порознь, врозь, раздельно. Тыас тыаһа дэлби ыстаммыта, түөрт киһи түөрт аҥыы бурал гына түспүтэ. П. Ойуунускай. Дьон өс киирбэх икки аҥыы силэллэн биэрдилэр. Күннүк Уурастыырап. Эһэ оҕолуун, соннуун, хас эмэ аҥыы күөлэһийдилэр. Н. Заболоцкай.


        

      1. ЭНЧИ I (15 том, 241 242 страница).

        аат.

        1. Сыыһа, алҕас, сыысхал.   Θ Упущение, промах, ошибка. Манчаарыны хас да хонукка ол таракаан бытык силиэстийэлээтэ. Чахчы хаһан, туох энчини оҥорбута барыта баар эбит. И. Гоголев. Дьиҥинэн эйиэхэ даҕаны Тиэргэҥҥин, хотоҥҥун барытын Чинчийэн кэрийэр буоллахха, Дьиэк, энчи көстүбэт үһү дуо? П. Тобуруокап. Фокины онно [Дьокуускайга] чахчы дьоруой быһыытынан көрсүөхтэрэ, урукку бытархай энчитин дьон умнан кэбиһиэхтэрэ. СГС СЛКСБ.

        2. көсп. Ороскуоттааһын; кистээн бэйэҕэ хаалларыныы.   Θ Расходование; растрата. Тугу даҕаны энчи туттубат. ПЭК СЯЯ. Энчини таһаарбыт. ЯРС. Кыра эмэ [ас] итэҕэстийбит, энчи тутуллубут буоллаҕына, ампаар иһигэр уон ыт охсуһан эрэриттэн итэҕэһэ суох маргыар түһэр. Н. Заболоцкай.

        ◊ Энчини көрбөт (истибэт) – кыра да алҕаһы, сыыһаны сөбүлээбэт.   Θ Ни одну мелочь мимо себя не пропустит (напр. , о недостатках). Дьэ, энчини көрбөт киһи. И. Никифоров. Олус үөрүүгэ-көтүүгэ, көргө-нарга олорбут киһи -- ыараханы уйбат, тэппини көрбөт, энчини истибэт буолар. Н. Босиков. [Сэбирдээхэп:] Дьэ, бу Үспүөн оҕонньор маладьыас оҕонньор: энчини көрбөт -- биллэрэ, кириитикэлии турар. "ХС". Ср. бур. эндүү ʽошибкаʼ.


        2. 

      2. ЭНЧИ II (15 том, 241 242 страница).

        көр ончу. Эриирдээх соругу туруоруо, Эппиэтинэһи энчи эрэйиэ. А. Чугунов. Миэхэ өтөрдөөҕүтэ Мэҥэ Хаҥалас оройуоннааҕы биир хомсомуол тэрилтэтин салайааччыта тугу суруйбутун энчи түһэрбэккэ аҕалыым. ЧКС ОДьКИи. Ол гынан баран хайыаҕай, инньэ гымматахха инникигэ эрэл энчи эстэригэр тиийэр. С. Курилов (тылб. ).


        

      1. АЧЧАҔАР (1 том, 675 страница).

        көр ахчаҕар. [Урууп] оҕуһа аччаҕар дьэҥкир муостардаах, онон-манан харалардаах маҥан муннулаах улахан саадьаҕай оҕус. Күндэ. Абыдал улаханын, күүһүнэн кыайарын иһин, муоһа аччаҕар, ол иһин аҥаардас мултугур сүүһүнэн туруору муостаах оҕуһу кыайа-хото туппат. Н. Заболоцкай. Айылҕа ийэ хотун, Аатырбыт нэтээгэни, аччаҕар атахтарын Алыкынай тириитинэн, Күппээрийэ көтөр гына, Күүстээн-уохтаан айбыта. И. Чаҕылҕан.


        

      1. АЙАХ I (1 том, 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 страница).

        аат.

        1. Киһи-сүөһү, көтөр-сүүрэр аһыыр, дорҕоон таһаарар уоргана (“й” мурун дорҕ. ).   Θ Орган человека, животных и птиц для принятия пищи, произношения звуков, рот; полость рта. Айаххын ат. Айаххар ук. Айах иһэ. Айаххын сайҕан.  Аҕыйах хонугунан оҕо эмиэ сэниэтэ суохтук кыыкынаан ытыыр уонна сылаас сиҥэни айаҕар кутан биэрдэххэ ыйыстар буолан барар. Амма Аччыгыйа. Бараары сылдьар кустар чычаас ууга аһаан айахтарын тыаһа чабыгырас, уу тыаһа чалыгырас, саҥалара маатырҕас-мээтиргэс буолаллара. Т. Сметанин. Кыыһырбыт омунугар кытара үллэн хаалбыт, мунна буугунас, айаҕынан сатаан саҥа тахсыбат буолбут. Н. Заболоцкай.

        2. Уос-тиис, уос.   Θ Губы и окружность рта. [Эһэ] Таҥнары нөрүллэн олорор. Айаҕын салбанар. Кыһыл тыла көстөр. Т. Сметанин.

        3. көр аан

        1. 1. Бүтэй айаҕа. Дьиэ айаҕа.  Ньургун Боотур умса холоруктуур да, Уот Уһутаакы буолан, хаҥас хаппахчы айаҕар барыс гына түһэр. П. Ойуунускай. Оҕуруот айаҕар умса дьулуруйан тиийэн, атын төлө тардаат, үрдүгэр ойон таҕыста. Амма Аччыгыйа. Охтубут чааркаанын айаҕар арай туох эрэ олус дьикти, киһи сэрэниэн курдук үрүҥэ токуччу тоҥо сытара көһүннэ. Н. Заболоцкай.

        4. көр аан

        1. 1. Саһыл оҕолоро хорооннорун айаҕар тахсан оонньуу сылдьаллар эбит! Суорун Омоллоон. [Күөрэгэй] Хотон иһигэр киирэн кутуйахтар хорооннорун айаҕар кулгааҕын даҕайан иһиллээтэ, чугас соҕус “Туораах” саҥатын иһиттэ. Т. Сметанин. Баҕалара - арҕах айаҕын былдьаабыт киһи диэн этэ. Эрилик Эристиин.

        5. көр аан

        1. 1. Көмүлүөк суоһугар көхсүбүн Ититэрбин ахтыбычча, Оһох айаҕын аһан бүгүн Олоробун, Иттиим. Ычча! Дьуон Дьаҥылы. Хайа, дьоно төһө кэлэн бырастыыластылар? - диэн Уулаах хоруоп айаҕын тоһоҕолуу туран ыйытта. Эрилик Эристиин. Быргый туутун айаҕар кэлэн балай эмэ ууну булкуйбахтаан баран, туутун таһаарда. Күндэ. Хачыгыр чабычахтаах бурдугуттан биирдэ балтаччы баһан онон-манан ойута барбыт [бурдук тардар] тааһын айаҕар кутан биэрдэ. Эрилик Эристиин. Ньукууһа оҕонньор тутан турар кыл хааһаҕын икки уолга биэрдэ. Олор хааһаҕы ылан, айаҕын атытан балыгы куттардылар. С. Васильев.

        6. Туох эмэ көҥдөйө, көҥдөй аһаҕаһа (үксүгэр ньолбуһахтыы быһыылаах, эбэтэр чөҥөрүйэн барар көҥдөй); иһит аһаҕас өттө.   Θ Какое-л. отверстие (обычно в виде трубы, глубокой ямы); открытая часть, отверстие (противоположное дну) сосуда. Иин айаҕа. Иһит айаҕа.  Эмискэ дириҥ, түгэҕэ биллибэт хабыс-хараҥа сыыр айаҕа аллара чөҥөрүс гына түспүтэ, сыарҕа хоройбутунан таҥнары туран эрэрэ. Н. Заболоцкай. Смольнай үрдүк таас кирилиэһин үрдүттэн буускалар хара айахтарын аппыттар. Н. Габышев. Биэстээх оҕо айаҕын санатар киэҥ уостаах доруобун лигийэн-лигийэн айаҕынан иитэн биэрэр. И. Гоголев.

        7. Туох эмэ саҕаланар быыһа (хол. , суол, дэриэбинэ эҥин).   Θ Место, откуда что-л. берет свое начало, начальная точка. Биир түүн түһээтэхпинэ, ити улахан сайылыктарын айаҕар тахсан турар эбиппин. Амма Аччыгыйа. Дэриэбинэ куораттан кэлэр айан суолун, тэлэгирээмэ лииньийэтин атар айаҕар үс кырдалга олорор. Бэс Дьарааһын. Алта аппа айаҕар арҕахтананнар, үс үрэх төрдүгэр уйалананнар, кэлэри кэтэһэн, барары манаһан, оһол уйата буолан олорбуттара. П. Ойуунускай. Хамначчыт дьахталлара Орон айаҕар остуолу ыга тарпыттарын Өйдөөн көрүмүнэ тураммын Үөхпүт буолуом. Саха фольк.

        8. көсп. Аһыыр ас, аһылык.   Θ Пропитание, прокорм. Киһи да, сүөһү да айаҕынан (өс хоһ. ). Бу уол манна олорон тойонугар ас таһар буолуоҕа. Хата эн кинини айаҕар илии-атах гынаар. Айахха илии-атах буолааччылар элбиэх курдуктар. Амма Аччыгыйа. Аллайыаха үрдүнэн бүтүннүүтүнэн ыт айаҕар сылга балтараа мөлүйүөн солкуобай кэриҥэ ороскуоттанар. Н. Заболоцкай. Общественнай сүөһү айаҕар дэлэччи тиийэр оту оттоммуппут. “Кыым”.

        ♦ Айаҕа аһаҕас - тугу барытын этэ, биллэрэ, кэпсии сылдьар, тылын кыаммат.   Θ Болтливый. “Итирик киһи айаҕа аһаҕас” - диэн өс хоһооно баар. Н. Якутскай. Мин кырдьаҕас киһи, айаҕым аһаҕас, - Дьэкириэм көхсүн этиппэхтээтэ. “ХС”. Тэҥн. айаҕа суох 1, айаҕын кыаммат. Айаҕа (уоһа) аһылынна - саҥарбакка гынан баран, саҥаран, кэпсээн-ипсээн бар.   Θ Становиться разговорчивым (соотв. : у него язык развязался). Дьон айаҕа дьэ аһыллан, ыйытыы, үҥсүү, көрдөһүү, мөккүөр былаастаах кэпсэтиилэр салҕанан истилэр. Болот Боотур. Аҕыйах саҥалаах Байбал Сүөдэрэбис арыгы иһэн чэпчии түстэҕинэ айаҕа аһыллар эбит. С. Новиков. Аргыһым айаҕа аһыллыах курдук буолбутуттан, мин киниэхэ ыкса сыҕарыйдым. И. Гоголев. Айаҕа кулгааҕар тиийдэ - айаҕын киэҥник ырбатан көрүдьүөстүк күлэр.   Θ Рот до ушей (калька). Айаҕа кытарар (оҥойор хараарар) - 1) элбэхтик саҥарар, айдаарар (үксүгэр этиһэн, мөккүһэн, үҥсэргээн).   Θ Много говорит, шумит (обычно ругаясь, жалуясь). Уйбаан уус, куулга мээккэ бурдугу кута-кута, тугу эрэ араатардаан айаҕа кытарар. М. Доҕордуурап. Тоҕо элбэх ынах эрдэ уолбутун туһунан ыйыппытыгар дьахталлар айахтара кытара түһэр. А. Федоров; 2) букатын мэлдьэһэр, аккаастанар.   Θ Решительно отказывается, отпирается. Ол дьон бары айахтара кытарыа. Үҥсэн-харсан турдахтарына да көҥүл. Болот Боотур. Эн курдук дьону уу хоро барыҥ диэтэххэ, “кулуммут”, “тарбыйахпыт” диэн айаххыт кытарыа. А. Федоров. Тугу үлэлэтиэхпитий, биһиги бэйэбит үлэлэтэр киһи баара буоллар үлэлиэ эбиппит да, үлэлэтэр киһи суох, - диэн айахтара кытара түһэрэ. Эрилик Эристиин 3) аччыктаан ас көрдүүр, аска иҥсэрэр.   Θ Быть голодным и просить, требовать пищи. Алта өттүбүтүттэн алта уол айаҕа кытарар, алта өттүбүттэн алта кыыс айаҕа кытарар... Дьэ сор диэтэҕиҥ... П. Ойуунускай. Айаҕар (иһигэр) ас киирбэт - аһаабат да буолбут (санаарҕаан, аһыйан).   Θ Ему кусок в горло не идет (так он убит горем). Малаанньыйа кыыс Сылгыһыт Сүөдэри дьиэтиттэн быалаах тахсыбытын көрбүтэ дьону барыларын дьиксиннэрбитэ. Айахтарыгар ас киирбэт буолбута. Н. Якутскай. Дьэргэли таптыыр оҕотун суохтаабыт аҕа курдук аймаммыта. Хас да күн саҥата аҕыйаан, айаҕар ас кыайан киирбэт буолан, субу-субу табахтыыр эрэ идэлэммитэ. “ХС”. Дабыыт сууттанан барыаҕыттан Даарыйа утуйар уута айманна, айаҕар ас да киирбэт буолла. И. Нуолур. Айаҕар баппат - олус элбэх (лахсыыр, саҥа).   Θ Без умолку (болтать, говорить). Бу аҕыйах саҥалааҕынан аатырбыт Андрей айаҕар баппат элбэх саҥаламмытыттан дьиксинэн, Всеволод сүрэҕэ ытырбахтаабыта. Софр. Данилов. Айаҕар баартаах көр айаҕар дьоллоох. Айаҕар батаран - кыбыстыбакка-сааппакка, сиэрэ суох олуонатык (тыллаһар, үөхсэр).   Θ Беззастенчиво, бесстыдно, беспардонно (говорить, ругаться). Саҥаһым үөҕэр тылларын киһи сатаан айаҕар батаран кэпсээбэт дьаабыта. Г. Колесов. Саҥам диэн айаххар батаран таһаараҕын ээ, - Матыкый уол кэлэйэ туттар. “ХС”. Миэхэ ким да наадата суох, мин киниттэн атыны кими да таптаабаппын. Хайдах айаххар батаран кинини куһаҕан киһи диигин? Л. Толстой (тылб. ). Айаҕар бырах көр айаҕар уган биэр. Айаҕар дьоллоох (баартаах) - аска табыллар (хол. , ас баарыгар, аһыы олордоххо түбэһэр киһи бэйэтин этэр эбэтэр атыттар кинини күлэн-оонньоон этэллэр).   Θ Удачливый, везучий в еде (обычная шутливая формула употр. , когда кто-л. приходит во время приготовления пищи или когда собирают на стол). Айахпар мэлдьи дьоллоохпун, чэйиҥ бэлэм эбит, кут. У. Нуолур. Айаҕар инчэҕэйи киллэрбэккэ (ас укпакка) - тугу да аһаабакка.   Θ Соотв. : маковой росинки во рту не было. Бөрө бачча ас-үөл аттыгар сылдьан, үс хонук тухары айаҕар инчэҕэйи киллэрбэтэҕэ дэлэ кыһыылаах буолуо дуо! Н. Заболоцкай. Хас да хонукка санаам самнастан, харахпын симпэккэ, айахпар ас укпакка, түүл-бит курдук сырыттым. Софр. Данилов. Айаҕар киирэн биэр кэпс. - хотуулаах тыллаах, эбэтэр этиһиилээх, хадаар киһини тыытан (хол. , кириитикэлээн, тыл аахсан), үөҕүлүн, мөҕүлүн.   Θ Попадаться на язык языкастому, спорщику. Демьян Васильевиһы кириитикэлээбит киһи, абытай, Антип айаҕар бэйэтэ киирэн биэрэр. “ХС”. Айаҕар (туох) көтөн түһэрин (түбэспитин) көр айахха киирбиччэ. Мааҕыҥҥы этиһиитээҕэр буолуох отуулааҕын даҕаны умнан баран, айаҕар туох көтөн түһэрин ыллаан эйээрэ истэҕэ дии. Амма Аччыгыйа. - Саатар күтүр өстөөх саҥата суох иһиллээн олорбот. Айаҕар туох киирэрин хапса олорор, - диэтэ Наташа. М. Доҕордуурап. Айаҕар табыллар көр айаҕар дьоллоох. (Ким, туох эмэ) айаҕар түс 1) үөхс. - кими эмэ күүтэ сатаан баран үөхсэн этэр тыл.   Θ Говорят, раздраженные долгим отсутствием, ожиданием кого-л. Баары оҕолор туох айаҕар түһэн хааллахтарай, хайа киэһэ да буолла дии... Күндэ. 2) хабалаҕа киирэн ис.   Θ Втягиваться в кабалу, в кабальную зависимость. Таатта үлэһит бааһынай маассата иккинэн-үһүнэн эстэн, баай айаҕар түһэн истэ. Бэс Дьарааһын. Айаҕар түһэрэр көр бэлэһигэр түһэрдэ. Аныгы оҕолор сытыылара сүрдээх. Киһини олох саҥарпат, айаҕар түһэрэ сылдьар буолбут ити Хаарчаан. Болот Боотур. (Ким эмэ) Айаҕар уган биэр (бырах) - кимиэхэ эмэ үөхтэр, кими эмэ үөхтэрэргэ сылтах, төрүөт биэр.   Θ Давать повод кому-л. ругать, бранить кого-л. Бу бэдиктэр эмиэ тириини үппүттэр ээ... Дьэ эмиэ Көстөкүүн айаҕар уган биэрдэхтэрэ дии. Эрилик Эристиин. - Оҕону баран, ол дьахтар айаҕар тоҕо бырахтыгыт? - диэн аны Аанчык Эдьиэйэҕэ толук түстэ. Н. Босиков. Айаҕа суох - 1) тугу барытын кэпсии сылдьар, кистэлэҥи кыайан туппат.   Θ Много болтающий, не сохраняющий секретов. Тыһаҕас туһунан, бу олорор биэс киһиттэн атын, ким да билиэ суохтаах. Онон бу саҥа киһи, Хочуон, эдэргэр тэптэрэн айаҕа суох быһыылана сылдьаайыккыный? И. Оконешников. Кыыһы көҥүллүөхтэрэ дуо дьоно? Кыайар мэнигэ, айаҕа суоҕа бэрт, кини да хомсомуол буолта диэн. Болот Боотур. Тэҥн. айаҕа аһаҕас.

        //         Сиэргэ баппат толоостук саҥар, тыл ыһыгын.   Θ Говорить то, что не следует, брякнуть. Эдэр киһи буолан баран, саҥардаҕыҥ тоҕо айаҕа суоҕай? Саха сэһ. 1977. 2) өлгөм, элбэх астаах сиргэ кэллэҕинэ, кыайан аһаабат буолан хаалар.   Θ Теряющий аппетит при обилии продуктов питания. Аас киһи аска айаҕа суох (өс ном. ). Айаҕа туолбат - олус иҥсэлээх, иҥсэтэ муҥура суох.   Θ Очень жадный, жадность его не знает границ. Айаҕа хайдыаҕынан көр айаҕын муҥунан. Эттээх аттарынан өрө көтүтэ сылдьаннар, айахтара хайдыаҕынан ыллыылларын эрэ билэр дьоннор. Амма Аччыгыйа. Араастаан хамнана-хамнана быһаҕын остуолга туруору саайар уонна айаҕа хайдыар диэри “араатардыыр”. Бэс Дьарааһын. Айаҕа хам буолбат - саҥата суох олорбот, куруутун тугу эмэ саҥара, кэпсии сылдьар.   Θ Быть словоохотливым, постоянно и без умолку говорить, рассказывать. Айаҕа хам буолбат элбэх саҥалаах эдэр уол этэ. Күннүк Уурастыырап. Кинилэр түөрэҥ тэлиэгэҕэ кэккэлэһэ олорон, айахтара хам буолбакка кэпсэтэ, Дьаллааһын үрүйэтин туораан сискэ таҕыстылар. М. Доҕордуурап. Ньукуһуок оҕонньордооххо Дьэргэ тахсан, киэһэни быһа айаҕа хам буолбакка, хоноһоҕо бөһүөлэк сонунун барытын сэһэргээтэ. Болот Боотур. Айаҕа хамсыырын кэтэс - ким эмэ ыйыытын, дьаһалын кэтэс (бэйэҥ көҕүлээбэккэ).   Θ Ждать чьего-л. указания, распоряжения (не проявляя своей инициативы). Бары бастакы сэкирэтээр айаҕа хамсыырын кэтэспэтиннэр, хас тустаах үлэһит, ким да ыйыытын күүппэккэ, тустаах учаастагын бэйэтэ дьаһайдын. Софр. Данилов. Айаҕа хараарар көр айаҕа кытарар. Күтэр Уйбаан буоллаҕына, бурдугу ыйытыыта суох бараабыт моҕотойдору, күтэрдэри үҥсэн, айаҕа хараара турда. Н. Заболоцкай. Айаҕа ыларынан кэпс. - дэлэй аска, талбытынан аһаан-сиэн (сылдьар, олорор).   Θ В изобилии продуктов питания, в довольстве, сытости (жить). Аһа буоллаҕына Айаҕа ыларынан, Таҥаһа диэн - Талбытынан, харчыны да харысыһар суох. П. Тобуруокап. Айаҕы да атыппат - киһини саҥарпат элбэх саҥалаах.   Θ Не дает слово сказать (такой многословный). Биһигини айахпытын да атыппатаҕа, арай Лана эрэ тыл кыбыппыта. “ХС”.

        //         Киһини тыла суох ыытар сытыы, хотоойу тыллаах.   Θ Разоруживает, обескураживает словом (настолько остер на язык). Оннук өйдөөх дьахтар баспытыгар ытыннаҕына, миигинньик эмээхсини хабахха тыыннарыа, айахпытын атытыа суоҕа. Болот Боотур. Айаҕын абатын (тумсун тууһун) - киһини кыйахыыр олус кыһыылаах тыллаах диэн өһүргэнэн, абаран этии (үксүгэр фольк. тут-лар).   Θ Формула, выражающая крайнее возмущение словами собеседника (наглостью, ядовитой язвительностью его речи - обычно употр. в фольк. - букв. : как ядовит его рот, как язвительны его уста!). Адьарай уолун Айаҕын абатын Туох көрүө баарай? П. Ойуунускай. Бу маҥай аллаах сабачча буолуор диэри Тылын кыһыытын, айаҕын абатын көрүҥ эрэ! Ньургун Боотур. Бу тумсун тууһун, айаҕын абатын, бэҕэһээҥҥи бэдик үөнэ! Дьэ, бэйиккэй, ыты ыт сирэйдиирим буолуоҕа. В. Протодьяконов. Айаҕынан (эрэ) айдаарар - дьыалатыгар тугу да гыммат, саҥатынан эрэ бэрт буолар, кураанаҕынан лахсыйар.   Θ Любитель молоть языком, ничего на деле не делая. Айаҕынан көрүстэ көр бэлэһигэр түһэрдэ. Ойоҕун туһугар “улахан судьуйа” быһыытынан айаҕынан көрүстэ. М. Доҕордуурап. Айаҕын аппат (ата илик) - тугу да саҥарбат, кими да кытта кэпсэппэт, тугу да кимиэхэ да кэпсээбэт.   Θ Не проронил ни одного слова, никому ничего не сказал (букв. : рот не раскрывает). Даайа биһикки араллааммыт туһунан урут кимиэхэ да айахпын ата илигим. Софр. Данилов. Айаҕын ас - 1) кими эмэни кэпсэтиигэ күһэй, кэпсэтэр гын (үксүгэр аҕыйах саҥалаах, эбэтэр кэпсэтиэн баҕарбат киһини).   Θ Заставить кого-л. разговаривать, начать разговор (обычно молчуна или не расположенного к разговору). Аҕыйах саҥалааҕы Айаҕын аста Күтүр киһини Күлүмүрдэс оҥордо, Кэччэгэй киһини Кэрээнэ суох гынна [арыгы]. Өксөкүлээх Өлөксөй. Итирдэн, айаҕын аһан, ону-маны кэпсэттэрээри соруйан арыгынан сыҥалаабыттарын Силип дьэ өйдөөн бабат диэбитэ. Күннүк Уурастыырап 2) кэпсэтиини саҕалаа (ханнык эмэ тылынан, ыйытыынан).   Θ Начать разговор; вымолвить первым формулу, начинающую беседу. Син эмиэ биһи курдук: “Сэһэн суох, эйиэнэ?” - диэн тылынан айаҕын аһар. “ХС”. Айаҕын атан - 1) олус соһуйан, тугу да гыныан булбакка таалан.   Θ Остолбенев от неожиданности, удивления. Бачча күн киэһэрбитин кэннэ, ханна бараары ол аппын көлүйэбиний? - Дьуона уол соһуйан айаҕын атан даллайар. Н. Якутскай. Киһим, сэрэйбитим курдук, соһуйан айаҕын атан, көрүөҕүнэн көрөн баран, саҥата суох турда. “ХС”. 2) олус сэргэҕэлээн, тартаран (кими, тугу эрэ иһит).   Θ Быть поглощенным чем-л. (напр. , внимательно и с удивлением, "разинув рот", слушать кого-л. ). Хаҥас диэки дьиэлээх дьахтар Маайа айаҕын атан баран, көрбүтүн чыпчылыйбакка эрэ оһох чанчыгар иһиллээн турда. Н. Неустроев. Айаҕын ата сытар (аппытынан барар) - 1) аччыктаан, хоргуйан барар.   Θ Голодать. Үлэлээбэтэххэ айаҕы аппытынан барар кыһалҕа тирээн туруоҕа. Болот Боотур. 2) туох эрэ көһүппүт, кэтэспит курдук баар буолар (үксүн куһаҕан, оһол эҥин туһунан).   Θ С готовностью ожидает на каждом шагу (о неприятности, неожиданности, беде; букв. : лежит (ждет) разинув рот). Күүтүллүбэтэх моһуок ат олугун аайы айаҕын ата сытааччы. “ХС”. Айаҕын биэрбэт - үүнүн ытыран баран салайар хоту барбат, салайыыга кыайтарбат (ат).   Θ Закусывающий удила и плохо управляемый (о лошади). Нина ата, туохтан эрэ сиргэнэн, төһө даҕаны тэһииниттэн тардан тохтото сатаабытын иннигэр, айаҕын биэрбэккэ, бадарааҥҥа өрүтэ көтүөккэлээн, суолтан туора тахсыбыта. “ХС”. Айаҕын бүөлээ - тугу эрэ ирдэһэр, мөҕөр-этэр киһиэхэ тугу эмэ биэрэн кыыһырарын, мөҕөрүн уҕарыт.   Θ Ублажать кого-л. каким-л. подарком, взяткой (чтобы смягчить его гнев, избежать серьезных последствий для себя). Мөхтөхтөрүнэ айахтарын бүөлүү анньар кэһиилэнним доҕор, - диэтэ Эрдэлиир. Амма Аччыгыйа. Кинилэргэ күөл оннуттан күрүө аҥардыыта сири быһан биэртэлээтэҕинэ айахтарын бүөлүүр ини. Болот Боотур. Айаҕын иһигэр - саҥа таһаарбакка, ботугураан (саҥар).   Θ Говорить не издавая звука, голоса, тихим шепотом (букв. : во рту). Кэҥкил тыабар Кэнтик кэбиспэтэҕим буоллун, Кэлэрбэр кэһиилээх кэтэһээр, - Айаҕын иһигэр алҕаата, Барык-сарыкка Балаҕаныгар барда. А. Софронов. Айаҕын кыаммат - этиэ, саҥарыа суоҕун этэн кэбиһэр, туттуммат.   Θ Невоздержанный на язык. Бүөтүртэн тэйэн, саҥата иһиллибэт сиригэр тиийэн баран, уҥуох-сула киһи: "Айаххын наһаа да кыаммат киһигин. Ити тоҕо саанныҥ, хайаатыҥ?" - диэн сэмэлээтэ. Р. Кулаковскай. Тэҥн. айаҕа аһаҕас. (Ким эмэ) айаҕын кэтээ - ким эрэ туох диирин истэн, ону толорорго бэлэм буол (хол. , сорох дьон салайааччыларыгар сыһыаннара).   Θ Быть всегда готовым выполнять чье-л. слово, поручение (напр. , об отношениях нек-рых зависимых, подчиненных и стоящих над ними). Кинилэр [баайдар] айахтарын кэтээбэккэ, биир эйэлээх үтүө санааҕа холбоһон, олоҕу-дьаһаҕы оҥостор күн-дьыл кэллэ. Эрилик Эристиин. Айаҕын муҥунан - улаханнык айдааран (саҥарар, хаһыытыыр, күлэр).   Θ Очень громко, шумно (разговаривать, кричать, смеяться). Куоҕас кыыл долгуҥҥа кыбыттан Умсаары түөһүнэн тайаата, Акаары, кэлбитин биллэрэн, Айаҕын муҥунан аҥааттар. Эрилик Эристиин. Атаскаан! - диэн айаҕым муҥунан хаһыытаатым, таас быыһынан көрдөхпүнэ, киһим саатын хабан ылаат, түргэн үлүгэрдик эргиллэ түстэ. Т. Сметанин. Тыаҕа сылдьан мэнээк айах муҥунан саҥарбат баҕайы. Н. Лугинов. Айаҕын саба тут кэпс. - кимиэхэ эмэ саҥарар кыаҕы биэримэ, саҥарыма; ким эмэ тугу эмэ этэрин боҕус.   Θ Не давать говорить что-л. или о чем-л. , заставлять молчать. Бэйи тохтоо, эмээхсиэн, айахпын саба тутума. "ХС". Айаҕыҥ хатаарай көр бэлэһиҥ хатаарай. Айаҕыттан күөх от үүнүө буоллаҕай! - кини эрэ айахтаах, онон кини эрэ аһыыра-сиирэ сөп буоллаҕай (ким эрэ ордук аһыырын, хатаҕаланарын сүөргүлээн этии).   Θ Будто вырастет из его рта зеленая трава (так говорят, осуждая того, кто больше или лучше других ест лакомую пищу). Хайа, миэхэ ордор эрэ, эн эрэ айаххыттан күөх от үүнүө буоллаҕай. Амма Аччыгыйа. Айаҕыттан кыһыл көмүс тохтуо буоллаҕай - туох эрэ кэрэхсэбиллээх сонуну истээри кэтэспит киһилэрэ саҥарбатыттан кыйаханан этии.   Θ Будто из его рта станет сыпаться золото (так говорят выведенные из терпения молчанием того, от кого ожидали услышать интересные новости). Айаҕыттан саҥата тахсыбат - кыайан саҥарбат буолар эбэтэр эрэйинэн, киһи өйдөөбөт гына саҥарар (ыарахан ыарыыттан, симиттэн, долгуйан).   Θ Говорить не может; говорит невразумительно, нечленораздельно (от тяжелой болезни, волнения, смущения). Ааҕарыгар кэллэҕинэ - Айаҕыттан саҥата Адьас кыайан тахсыбакка, “Аа-аа”, “Ыы-ыы” буола турар. Күннүк Уурастыырап. Айаҕыттан таһаарарыгар харбат - олус быдьар тыллаах.   Θ Сквернослов (букв. : не подавится тем, что изрыгает). Айах адаҕата сөбүлээб. - көдьүүһэ суох иитиллээччи, бэлэм аһы сиэччи (үксүгэр былыр дьадаҥы ыалга).   Θ Лишний едок, обуза в семье, не имеющий своего, не приносящий пользу семье (в старину обычно невольная тягость в бедняцкой семье). Сүөһүтэ-аһа суох, быстар дьадаҥы дьоҥҥо кэлтэччи айах адаҕата, буолумаары, имии имитэр идэлэммит. Күннүк Уурастыырап. Айах адаҕата буолбатах, ынахтаах, торбуйахтаах киһи быһыытынан чобоотук туттар. И. Гоголев. Киһиэхэ аһыннарар айах адаҕата буолуохпун баҕарбаппын. И. Данилов. Айах аһыыта - ырыаҕа, олоҥхоҕо, остуоруйаҕа, атын сорох жанрдарга кылгас киирии тыллар (хол. , үҥкүү тылыгар “оһуо-оһуо оһуокай, эһиэ-эһиэ эһиэкэй”, олоҥхоҕо - “былыргы дьыл мындаатыгар, урукку дьыл уорҕатыгар, ааспыт дьыл анараатыгар” эҥин диэн.   Θ Запев, зачин в осуохайе, олонхо, народной песне и некоторых других жанрах фольклоре. Айах атан кэпсэт - аҕыйах тылынан (үксүгэр буолб. ф-ҕа тут-лар).   Θ Перебрасываться несколькими словами (обычно употр. в отриц. ф. ) Нараҕаннаах Баһыккалааҕы кытта дьиэ-дьиэлэригэр сылдьыспат, биир тылы айах атан кэпсэппэт буола кырылаччы өстөһөн хаалбыттара. Дьүөгэ Ааныстыырап. Манна сайылыыр буолбуттара үһүс сыла, ол тухары уол Мотуоһаны кытта биирдэ айаҕын атан кэпсэтэ илик. Болот Боотур. Туоскун кыра дьону кытта букатын айах атан кэпсэппэт диир, бука, арыый балыйыы буолуо. “ХС”. Айах батар көр айах тарҕат. Икки убайа, икки эдьиийэ ыалларга айах батара таарыйа, үлэлээн аһыыллар, хам-хаадьаа кэлэн бараллар. Д. Токосов. Айах былдьаһар - сиэри-аһаары, алдьатаары сорунар (олоҥхоҕо абааһылары этэргэ).   Θ Стремиться разорять, опустошать (об абасы в олонхо). Аллараа дойду аххахтара, Айах былдьаһар буолаайаҕыт! П. Ойуунускай. Айах көҕүрүүр - көдьүүһэ суох иитиллээччи өлөн эбэтэр баран, дьадаҥы ыалга иитимньи ахсаана аҕыйыыр.   Θ Ртом меньше (говорилось, когда уменьшалось количество иждивенцев). Урут, санаабар, өллөҕүнэ айах көҕүрүө этэ дии саныырым, билигин аны аһыйар буолан эрэбин. П. Ойуунускай. Айах кэпсээнэ - кырдьыга-сымыйата биллибэт, суруллубатах кэпсээн; усках тыл, үһүйээн.   Θ Слухи, устные сообщения, рассказы, достоверность которых сомнительна. Оҕонньор айах кэпсээниттэн, ол-бу хоптон-сиптэн өйүгэр хаалбытын барытын эргитэ санаата. С. Курилов тылб. Петя аттаан сылдьан кыламмыта, үөхсүбүтэ, “Сиэ!.. Сиэ.. ” - диэбитэ үһү. Оччотооҕу айах кэпсээнэ оннук. “ХС”. Ыраахтааҕы уолаттара, этэллэринэн буоллаҕына, олус үчүгэйэ суох дьон буолтар - ньүдьү-балайдар, содуомнаахтар үһү. Баҕар, ити айах кэпсээнэ буолуо. Х. Андерсен (тылб. ). Айах мээнэ (тыллас, саҥар) көр айахха киирбиччэ. Ааныка - мин кийиитим - Айах мээнэ тыллаһар. Күннүк Уурастыырап. Айахтан айахха бар (сырыт) көр уостан уоска. Ким эмэ уус тыллаах ырыа киһи таҥмыт ырыата төһө да уларыйдар-тэлэрийдэр, айахтан-айахха баран-баран, уһугар тиийэн бар дьон ырыата буолан хаалар. Эрилик Эристиин. Айах тарҕат эргэр. - аска аҕыйах буолаары дьиэҕиттэн онно-манна бар (былыр тиийиммэт, дьадаҥы элбэх киһилээх ыалга).   Θ Уходить из дому, чтобы сэкономить на еду, не объедать семью (обычно в многодетных больших беднейших семьях). Ордук тоһоҕолоон, аһыырдара быстан, ыһыллыбыт ыаллары, ыал устун айахтарын тарҕата барбыт дьоннору суруйталаан ылбыта. Болот Боотур. Айах үөһэ түһэр - кими эмэни кыыһыра, мөҕө-этэ көрүс.   Θ Встречать кого-л. с руганью, сразу начинать ругать, выговаривать, распекать. "Нохоо, ханна сырыттыҥ? Хайа эдьиийиҥ тугу ыытта? Таҥаһыҥ, тууһуҥ, атыҥ ханнаный?" - диэн убайдара Мэник Мэнигийээни айахтарын үөһэ түһэрбиттэр. Саха ост. II. Айахха ас - кими эмэ эҕэлээх, кыһыылаах тылларынан утары саҥаран саҥатын быс, саҥата суох ыыт.   Θ Не давать кому-л. возразить, заставить замолчать (острой, колкой репликой, находчивым ответом, возражением). Уолаттарбын олох саҥардыбат, айахха анньа олорор. С. Никифоров. Хаарчаан хаадьылаатаҕына, кыыһырбат даҕаны, күлэн да алларастаабат, хата холку баҕайытык бэйэтин айахха анньар. Болот Боотур.

        //         Киһи үөйбэтэх араас ыйытыыларын үрүт-үрдүгэр биэрэн кими эмэ өмүтүннэр.   Θ Многочисленными неожиданными вопросами сбивать кого-л. с толку. Дьэ, маннааҕар араас өйдөөбөтөххүн ыйытан айахха анньыахтара турар. Амма Аччыгыйа. Айахха астар (бэрдэр) - мөккүөргэ кыайтаран, саҥата суох бар.   Θ Замолчать, будучи побежденным в споре. Лука айахха астаран дьиэ үрдүн ээр-мээр одууласта. М. Доҕордуурап. Эһиги бу олороҕут, тойотторгут, ким эмэ үрдүкү сууттартан кэллэҕинэ оччо-бачча ыал, дууһа баар буолан иһэр диигит. Онуоха тойоттор айахха астаран хааллылар. А. Сыромятникова. Айахха астарбыт (бэрдэрбит) курдук - эмискэ саҥаҕыттан матан (дөйбүттүү тур, олорон хаал - хол. , көһүппэтэх хоруйу ылан, соһумар тыллары истэн, олус дьиктиргээн, соһуйан).   Θ Потеряв, лишившись дара речи (стоять, сидеть - напр. , от неожиданного ответа, неожиданных слов, изумления, удивления). Биһиги Ийэ дойдубутугар бу сарсыарда түөрт чааска фашистскай Германия, биллэрбэккэ, түөкүннүү саба түстэ. Айахха астарбыт курдук ким да тугу да саҥарбата. Н. Босиков. Атыыһыт ойоҕо, Аймана-кэпсэтэ олорон, Айахха астарбыт курдук, ах барда. С. Васильев. Айахха астарбыттыы көр айахха астарбыт курдук. Оҕонньор айахха астарбыттыы ах баран олордо. М. Доҕордуурап. Айахха (киһи айаҕар) баппат - 1) олус куһаҕан, быдьар (тыл, үөхсүү).   Θ Скверный, отвратительный, мерзкий (обычно о ругани). Биирдэстэрэ сытыган сыттаах эти тула эргитэ сылдьан көрө-көрө, киһи айаҕар баппат тылынан үөхсэрэ. Н. Якутскай; 2) олус ыарахан, сиэри таһынан (сыана).   Θ Баснословно, неприлично (дорогая цена). Табаарыстыба аҕыран хаалбыт арыыны, сытыйбыт эти, киһи айаҕар баппат гына сыаналаан, атыылыыр. Н. Якутскай. Айахха бэрдэр көр айахха астар. Киргиэлэй айахха бэрдэрдэ, мух-мах барда. Болот Боотур. Айахха бэрдэрбит курдук көр айахха астарбыт курдук. Сэргэчээн айахха бэрдэрбит курдук, саҥата суох баран олордо. Болот Боотур. Айахха бэрдэрбиттии көр айахха астарбыт курдук. Мин айахха бэрдэрбиттии, ах бара түһэбин. Кини туох санааттан итинник тылы быраҕан, миигин өссө симитиннэрбитин билбэтим. КА СДьДь. Айахха киирбиччэ - тугу да толкуйдаабакка, туох көтөн түспүтүн (тыллас, саҥар).   Θ Что взбредет на ум, наобум (говорить). Дьөгүөр айахха киирбиччэ тыллаах-өстөөх, сэлээрчэх аҥаардаах эрээри, дьиҥинэн, маһы тоһутар көнө урааҥхай. Күннүк Уурастыырап. Тугу да билбэт эрээри айахха киирбиччэ тыллаһаҕыт. Г. Колесов. Балатаай айахха киирбиччэ тыллаах-өстөөх буолан, киниттэн аҕата сэрэнэр этэ. Д. Таас. Айаххар аһаа - тугу да ордоруммакка утарынан аһаан-сиэн сырыт.   Θ Иметь сиюминутное обеспечение питанием (без никакого запаса). Айаххар баттаа - өрүһүспүт курдук тугу эрэ тута сиэн кэбис.   Θ С жадностью, торопливо проглатывать, съесть что-л. Ыскаап үрдүн харбыаласпытым, Кэриһэн-кэриһэн килиэби Харбаабытым Киниттэн тоһутан айахпар Баттаабытым. Т. Сметанин. Айаххар батыам суоҕа (баппатах баҕайым ини) - эйиэхэ кыайтарыам суоҕа, эйигинньик миигин кыайыа суоҕа (кыыһыран, суоһурҕанан, сэнээн этии).   Θ Тебе со мной не справиться, такому как ты, не одолеть - руки коротки (говорится с угрозой и пренебрежением). Эн айаххар баппатах баҕайым ини. Тыллыыраптаан сиэбэккэ сирэйиҥ саатыа! “ХС”. Айаххар тиийэр (тиийбэт) - киһи, сүөһү аһылыгар үп-ас, от-бурдук тиийэрин-тиийбэтин туһунан этии.   Θ О достатке и недостатке продуктов питания, кормов для скота. Айахпар отум тиийбэт, онон аҕа тойонум аһынаарай диэн, аҥаарын ааттаһан кэлэн турабын. А. Софронов. Доҕоор, эн санааҕар, бурдукпут айахпытыгар тиийиэ дуо? - диэн ыйытта Доромоон ойоҕуттан, бурдугун астыы-астыы. Күндэ. Айахха түһэр көр айах үөһэ түһэр. Айаххынан аһарыам суоҕа - үчүгэй, тот, байылыат олоххо олордуом (урут кэргэн кэпсэтэргэ этиллэр тыл олуга).   Θ Обеспечу зажиточную, сытую жизнь (старинная формула при сватовстве). Айаххын атан олор сөбүлээб. - бэлэми эрэ кэтэс, дьон, уопсастыба бэлэмигэр олорорго тардыс.   Θ Ждать готовое, привыкать к роли иждивенца (родных, общества, государства). Үлэни сатаан тэрийбэттэн, судаарыстыбаттан ылардаах курдук, сыл аайы айахпытын атабыт. М. Доҕордуурап. Айаххын батыс эргэр. - аһыырыҥ эрэ туһугар сири-дойдуну кэрий (былыргы дьадаҥы, кумалаан туһунан).   Θ Странствовать в поисках средств к существованию, пропитания (о нищих). Оҕонньор соботун өлүн мас ньуосканан баһан сиэн сыпсырыйа-сыпсырыйа: - Бу хантан сылдьар киһигиний? - диэн ыйытар. -Айахпын батыһа сылдьар киһибин. Н. Якутскай. Айаххын булун - аһыыр аскын үлэлээн, бултаан булун.   Θ Находить себе пропитание, пищу (трудом, охотой). Оҕуһум биһикки үлэлээн айахпытын булунабыт. Күндэ. Бэйэтэ бултаабыта буолан, кутуйахтаан, куобахтаан айах булунар туһунан өйүгэр оҕустаран да көрбөт быһыылаах. “ХС”. Айаххын иитин - ыал, киһи буоларга сөптөөх аһы, үбү булун.   Θ Иметь пропитание, находить средство к существованию. Оҕобор таҥара үтүө үөрэҕи аһан биэрэн, айаҕын иитэр, киһиэхэ, атаҕастаппат, баттаппат, ону-маны өйдүүр киһи буолаарай диэммин ыытабын. А. Софронов. Төгүрүк тулаайахпын. Сэниэ ыалларга хамнаска үлэлээн айахпын ииттэбин. С. Никифоров. Аастан-туортан, быстарыыттан Балыктаан айаҕын ииттэ кэлбит, Алаастар, аппалар быыстарыттан. Күннүк Уурастыырап. Айаххын минньит - 1) оҥоруох буола-буола оҥорбот, сүһүөҕэр туруорбат.   Θ Давать пустые обещания; трепаться языком. Андаҕайдылар, айахтарын минньиттилэр, Арыгылаах чааскыларын иҥнэрдилэр. С. Васильев. 2) туох эмэ минньигэһи, күндүнү кыратык амсайан сиэ.   Θ Пробовать что-л. понемногу, есть что-л. вкусное (очень немного). Ааттаахтык буспутун, Амтаннааҕын, бөдөҥүн Амсайыан кэриэтэ Айаҕын минньиттэ. П. Дмитриев 3) туолар кыаҕа суох баҕа туһунан кэпсээн, санааҕын аралдьыт, баҕаҕын толорбут курдук санан.   Θ Довольствоваться разговорами о каких-л. несбыточных мечтах, желаниях. “Кимнээхтэр күүтэллэр?” - диэтэргин, Кичэһэ барбакка эрэммин, Айахпын минньитэ таарыйа, Аһары бэртэрин ааттыам мин. Күннүк Уурастыырап. Айаххын хамсат - бэрт кыратык, дуомугар эрэ аһаа; кыраны сэмсэ сии түс, үссэн.   Θ Поесть что-л. только для виду; поесть немного, заморить червяка. Ылдьаа букатын кэмниэ кэнэҕэс, чэйин сылытан, сылаас киллэрбитэ, аһыттан кыратык айаҕын хамсаппыта буолла. Н. Заболоцкай. Бэйэ эрэ, бачча бултаан бараммыт тоҕо айахпытын хамнаппаппыт, - диэт, ойон туран, тайах атаҕын тобугун сыатын быһан, миэхэҕэ биэрдэ. Р. Кулаковскай. - Эт буһуор диэри ыалдьыттар, таах олоруохтааҕар, айаххытын хамсатыҥ, - хаһаайын ойоҕо силиилээх чоҥкулары аҕалан уунна. “ХС”. Айаххын харан - бэйэтэ аһыырын-сиирин умнубат; бэйэтин хааччынар, бэйэтэ аһыырын булуна сылдьар.   Θ Не забывать обеспечить себя пропитанием; склонный, способный в любых обстоятельствах обеспечить себя питанием. Айылҕа оҕото [тииҥ] айаннаан истэ Айаҕын харанар санаалаах. И. Чаҕылҕан. Айаххыттан ыллар көр тылгыттан ыллар. Аны Лоҥкууда күөлүн оннун хоруонай дойду курдук оттууруҥ уурайда, - диэн суустаан, айахпыттан ыллара сырыттым. М. Доҕордуурап. Алҕас эппит табаарыһын Айаҕыттан хабан ылар. Күннүк Уураастыырап. Айаххытынан үллэстиҥ көр уоскутунан үллэстиҥ. Кимиэхэ туох сонун ас кэлэрин айахпытынан үллэстэр идэлээхпит. С. Никифоров. Алдьархай айаҕа - алдьархай төрдө, мүлчүрүйбэт алдьархай.   Θ Беда (неизбежная, неминуемая). Анна биллибэт алдьархай Атан турар айаҕар Уган биэрбит буруйун Муҥатыйа билинэн Ыраас сүрэҕин аста, Ытыы-ытыы ааттаста. И. Чаҕылҕан. Алтан чуораан айахпынан поэт. - дорҕоонноох чуор куоласпынан (ырыаны, хоһоону айыы, ыллааһын туһунан киэргэтэр кубулуйбат эпитет).   Θ Звонким, чистым голосом (слагать песни, петь гимны - постоянный нар. -поэт. украшающий эпитет). Алтан чуораан айахпынан Айыыһыты алҕаан, Ахтан туойан, Айаарар күнүм арыллыбыт эбит, оҕолоор! Саха фольк. Артыалым дьоллоох күнүн Алтан чуораан айахпынан Айхаллаары гынным. И. Чаҕылҕан. Арыы айах (сыа сыҥаах) - тот, байылыат олоххо олорор киһини оонньоон хоһуйан этии.   Θ Масляный рот, жирный подбородок. (так в шутку говорят о человеке, живущем сытной зажиточной жизнью). Орто уол сиппитин сиэн, туппутун туһанан, харбаабытын харанан - сыа сыҥаах, арыы айах буолбут. Саха ост. II. Аһаҕас айах көр айаҕа аһаҕас. Балык айах - айаҕар биир да тииһэ суох киһи.   Θ Совершенно беззубый человек. Балыыһаҕа оҥоһуу тиис уктарыахтаах этэ. Балык айах буолбут куһаҕана сүрдээх. “ЭК”. Үгүспүт тииһэ суох балык айах буолан ньамаһа сылдьабыт. “Чолбон”. Буор айах үөхс. 1) олус моҕус, маҥалайа туолбат.   Θ Ненасытная утроба, обжора; 2) уоран аһыыр идэлээх, уоруйах.   Θ Вор, мошенник. Бэлэм айах - кэпсииргэ-ипсииргэ, тута хардарарга бэлэм киһи.   Θ Словоохотливый, находчивый в ответе (соотв. : за словом в карман не полезет). “Даайыс дьэ буолан турда дии. Үлэлии кэлбиппит. Ким да манна бэлэмнээн турбатаҕа”, - диэн Аня, бэлэм айах, тылыгырыы түстэ. А. Сыромятникова. "Киэсээ, бэҕэһээ биһиэхэ Аана Уйбаанабына кэлэ сырытта. Ол тоҕо?" - диир бэлэм айах балтым. Далан. Кураанах айаҕынан кэпс. - аҥаардас тылынан, көннөрү кэпсэтиинэн (туох да бэрсиитэ-ылсыыта, кэһиитэ-манньата суох).   Θ Одними разговорами, увещеваниями (стараться добиваться чего-л. без всяких деловых операций, подарков, - вопреки обычаю, как это было, напр. , раньше при сватовстве). Хайдах кураанах айахпытынан баран көрдүөхпүтүй [кыыһы], туохтаах-эмэлээх киһи сатанар суола буолбат этэ дуо? А. Софронов. Куһаҕан айах кэпс. - куһаҕан, татым ас-үөл; аччыктааһын.   Θ Голод, недоедание, недостаток питания. Манна ыар үлэни, куһаҕан айаҕы тулуйбакка, күннэтэ аайы уонунан киһи өлөр. Н. Якутскай. Муннунан да айаҕынан да тыыммат көр мурун. Томмот аргыһын диэки көрдө. Чомпооһоп муннунан да, айаҕынан да тыыммат курдук. Софр. Данилов. Муннунан да, айаҕынан да тыыммакка олорон, балыгы кутурук өттүттэн саҕалаан, кылгас-кылгастык кэрчиктээн испитэ. Н. Заболоцкай. Таня аҕатынаан дьиэлэригэр кэлэн киирбиттэрэ, ийэлэрэ муннунан да, айаҕынан да тыыммат буолбут. М. Доҕордуурап. Оҥой айах түөлбэ - сорох инники тиистэрэ суох киһи.   Θ Тот, у кого нет некоторых передних зубов. Саа айаҕар (уоһугар) туруор көр саа. Ыт, эн биһигини саа айаҕар туруорар этиҥ. Биһиги эйигин тыыннаахтыы умайа турар уокка уматан өлөрүөхпүт. Күндэ. [Михаил:] Сибилигин саа уоһугар да турдарбын, мин санаам күүстээх, мин итэҕэлим кытаанах. С. Ефремов. Сүрэҕэ айаҕар таҕыста көр сүрэх. Арай доҕоор! Соҕотохто икки илиибинэн таба саҕынньахтаах киһи турарын кууһа түстүм. Куйахам күүрэргэ дылы гынна, сүрэҕим айахпар таҕыста. Н. Неустроев. Ылдьаа бу тириппитэ, сүрэҕэ айаҕар тахсыбыта, уҥуох уҥуохтара босхо барбыттара сүрүккэтин. Н. Заболоцкай. Аттар туйахтарын тыаһа иһилиннэ. Маппыр сүрэҕэ айаҕар таҕыста. Л. Попов. Уот айах - олус сытыы тыллаах-өстөөх; үчүгэй араатар.   Θ Острослов; искусный оратор. Пуд Иванович Дайбыров, урут араатарынан соччо биллибэт оҕонньор, тоҕо эрэ бүгүн саамай кэнники тыл этэ таҕыста. Дьэ уот айах киһи эбит. Кустук. Мунньах ахсын кириитикэһиттэринэн, умайар уот айахтар, оттон үлэ тирээн кэллэҕинэ, аккаастанартан атыны билбэттэр. С. Ефремов. [Антон - Адаҕа:] Уот айах. Хайа уол эрэйдээх эйиэхэ түбэһэн сордонор. А. Федоров. Үөдэн айаҕар (түгэҕэр) түс көр үөдэн. Хотуок, хайа үөдэн айаҕар дуу, түгэҕэр дуу түһэ сырыттыҥ?! - диэн хотун, күөмэйин сонотон, мөҥөр былаастаах ыйытар. Н. Якутскай. Үчүгэй айах кэпс. - баай-тот, талбыт аһылык; баай-тот талбыт аһылыкка олоруу.   Θ Разнообразное и обильное питание. Хаан айах үөхс. - иҥсэлээх, соллоҥноох, сиэмэх; хаанымсах.   Θ Кровожадный, кровью испачканный (образ страшного чудовища, вампира). Хаан өстөөх тойоппут, Хаан айах моҕойбут, Артыалбыт ааныгар, Айаммыт суолугар Туорайдыаҥ - мэлиллиэҥ! Туормастыаҥ - мэһиллиэҥ! П. Ойуунускай. Хаан айах, сиэмэх бэлэс, кэлэ баҕалаа эрэ! - дии-дии, хаһыытаан хаалбытым. М. Доҕордуурап.

        ◊ Аат айаҕа көр аат II. Абааһы айаҕа миф. - Аллараа дойду сиэмэхтэрэ; кутталлаах, сиэмэх удьуордара.   Θ Злые духи Нижнего мира, готовые пожирать, разорять; смертельная опасность. Ол аайы аймахтарын, күн улуустарын тоҕо абааһы айаҕар симэн биэрээри гынныгыт? Ньургун Боотур. Муҥ сатаатар оҕолорбун таҥара көмүскээбэккэ абааһылар айахтарыгар умса анньан биэрдэ. М. Доҕордуурап. Айах дорҕооно тыл үөр. - хос тыл мурун көҥдөйүн бүөлээн, салгын бүтүннүүтэ айах иһинэн тахсыытыттан үөскүүр дорҕоон (хол. , аһаҕастартан - а, э, ы, и; бүтэйдэртэн - т, д, нь, дь, к, г, уо. д. а. ).   Θ Ртовой звук (напр. , гласные - а, э, ы, и; согл. : т, д, нь, дь, к, г и др. ). Үтүгэн айаҕа миф. - аллараа дойду, өлүү аана, суола.   Θ Преисподняя. Дьөлөрү үтүгэн айаҕа Дьөлө ыстанан түстэ, Тоҕус суор маҥаас тумулу Тобулу тардан ылла. П. Ойуунускай. Үтүгэн айаҕа Дьөлө ыстанна, Үөдэн бүүрүгэ Төлө тардылынна! Нор. ырыаһ. Үтүлүк айаҕа көр үтүлүк уоһа. Эһэ тыһа үтүлүгүн айаҕынан таһаарбыт, уҥа илиитигэр тутан турар үс утахтаах өрүү кымньыытын кыймаҥнаппахтаата. Н. Заболоцкай. Өлүү айаҕа 1) миф. - Аллараа дойдуга киирэр аан, суол.   Θ миф. вход в Нижний мир, в преисподнюю; 2) өлөр-тиллэр икки ардынан турук; өлө сыһыы, өлөр куттала.   Θ Состояние между жизнью и смертью; угроза смерти. Күнэ өлбөөрдө, Өлүү айаҕын өҥөйдө, Көрдөрбүтүнэн туран, Көстө иэдэйдэ. С. Данилов. Бу төрөппүт оҕотун өлүү айаҕар таҥнары анньан биэрэр диэн киһи баар буоллаҕа - ама да бу сир ийэ айыыны, батталы уйан турарын иннигэр. Н. Неустроев. Мин кинини өлөр өлүү айаҕыттан соһон таһаарбыппын эрэ билэбин. И. Гоголев.


        2. 

      2. АЙАХ II (1 том, 327 328 329 страница).

        аат. Кымыһы иһэргэ аналлаах улахан чороон (“й” мурун дорҕ. ).   Θ Большой кубок (чорон) для кумыса (вмещал до 1, 1/2 ведер). Түҥүр-ходоҕой Үмүөрүһэн кэлэннэр, Улахан айаҕы тутаннар, Аал уот алгыһын алҕаан, Уруу сиэрин толороннор Үс күөдьүйбүт түптэҕэ Үстүү төгүл төхтүрүйэн Кутан сырылаттылар. С. Зверев.

        ♦ Айах тут (туттар) үрд. - ытыктабыллаах ыалдьыты аан бастаан көрсүүгэ күндүлээ-маанылаа (ытык ыалдьыкка кымыстаах айах туттараллара).   Θ Угощать, потчевать кого-л. (особо почитаемым гостям преподносили кубок с кумысом). Айыы аймаҕар айах туппут Арыылаах кымыс тобоҕун Аан маҥнай Ааттаах кырдьаҕаска Аҕалан баран аһаттылар. Өксөкүлээх Өлөксөй. [Быыпсай ойоҕо:] О, аньыы туолан, аны бу мин урукку кэрэдэктэрбин, Сайсары эмээхсиннээҕи, ааттаһа, сылгы хаһатынан айах тута кэллэҕим. Суорун Омоллоон. Муҥха түһүөн иннинэ ытык мас аттыгар уот оттон, кулуба бэйэтинэн эбэтин иччитигэр испииринэн айах тутта. И. Гоголев. Айах үрдүн охтор - ыһыахха бастакы бочуоттаах айаҕы иһэн кымыс иһиитин, көрү-нары саҕалаа.   Θ Первым отпивать из почетного кумысного кубка и тем начать кумысопитие и общее торжество на ысыахе (якутском национальном празднике). “Аар тойон аҕабыт, Айах үрдүн охтор”, - диэн Ааттаһан туран аһаттылар. Өксөкүлээх Өлөксөй. Айах ыла аҕа - бэрт кыранан аҕа (ыһыахха бастакы кымыстаах айаҕы кыранан да аҕа саастаах саамай кырдьаҕас оҕонньорго бастатан туттараллар).   Θ Старше кого-л. ненамного (букв. : старше настолько, что может получить кумысный кубок - первый почетный кубок из всех собравшихся на празднике получает самый старший, если он старше, хотя бы на день).

        ◊ Кэриэн айах 1) - сытыары саастаах иэҕэн оҥоһуллубут кымыс иһэр иһиттэр уопсай ааттара.   Θ Общее название сосудов для кумыса, изготовленных из гнутого материала так, что его волокна имеют горизонтальное положение. Кэчигирэс ойуулаах Кэриэн айаҕы Кэскиллээн кэккэлэттилэр. Өксөкүлээх Өлөксөй. 2) түһүлгэ улахан айаҕа (түһүлгэ дьоно кымыһы кэриһэн иһэр улахан мас иһиттэрэ).   Θ Круговая кумысная чаша (деревянный сосуд вместимостью до 16 литров). Кэриэн айах буоламмын Кэрэ дьоммун кытары Симэх оһуор сыһыыга Сэргэстэһэн киириэҕим. П. Тулааһынап. Сатыы айах - аллараа өттүнэн ньолбуһах тутаахтаах кыра мас иһит (тутааҕар сылгы сиэлэ баайыллар).   Θ Малый деревянный кубок с овальной рукояткой внизу, к которой привязывали пучки конской гривы. Сиэллээх айах - ойоҕосторунан сиэл сүүмэхтэрэ баайыллыбыт, үс атахтаах улахан кымыс иһитэ.   Θ Большой деревянный кубок на трех ножках с пучками гривы по бокам. Албан үтүө күннэрбит буоллулар, Аар баҕаҕы астыбыт, Алтан чэчири туруордубут, Сиэллээх айаҕы бэлэмнээтибит. Саха нар. ыр. III. Баара ойуулаах матааччах бааралаата, Ымыйа ыҥырыс Сиэллээх айах сиэттистэ! Саха нар. ыр. I. Тойон айах - кымыһы иһэргэ аналлаах саамай улахан мас иһит.   Θ Самый большой кубок для кумыса. Кырылыы көөнньүбүт Кыдьымахтаах кымыһы Тоҕус томторҕолоох Тойон айахха кутаннар, Көйү саамал кымыһынан -- Айах үрдэ диэн айхаллаатылар. П. Ойуунускай. Уһаа айах - туруору саастаах гына оҥоһуллубут кымыс иһэр иһиттэр уопсай ааттара.   Θ Общее название деревянных сосудов для кумыса с вертикальным положением волокон. Лочугурас ойуулаах Уһаа айаҕы Уустуктаан субуруттулар. Өксөкүлээх Өлөксөй. Үс бохтоолоох Үрүҥ илгэлээх Уһаа айахтан Уруйдаах тускуттан Туруйалаан туран эрэ [Айыыһыт биэ уулаата]. П. Ойуунускай. Чороон айах - биир атахтаах сүүнэ улахан, суон хатыҥы хаһан оҥоһуллубут чороон.   Θ Большой одноногий кумысовый бокал, вырезанный из толстой березы и вмещающий от 8 до 32 литров жидкости. Маһарах сиэллээх улахан чороон айахха тобус-толору арыылаах кымыһы бэйэтинэн көтөҕөн аҕалан айах туппут. “Чолбон”. Эллэй Боотур кэлиэҕэ Чороон айах тутуурдаах. С. Данилов. Ср. тюрк. айак ‘кубок’, монг. аяга ‘кубок’.


      СӨ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын харыстааһын
      уонна сайыннарыы чэрчитинэн анал бырайыак

      Россия наукаларын академията Сибиирдээҕи салаа Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын института (РНА СС ГЧуоХААОПИ)