Тылдьыт Кинигэ Кэпсээ Таайбараҥ Наука
Саха Русский

ТААЙБАРАҤ

Саха тылын улахан быһаарыылаах тылдьытынан

Таайбараҥ

                 
       
             
     
                 
                 
                 
     
             
       
                 

Эппиэттэр

1. УМУН. 2. АМСАЙЫЫ. 3. МЫЫК. 4. ТЭЭН. 5. КУРУ. 6. СЭБИЛЭЭ. 7. ЭРГЭРИИ. 8. КЭТЭ. 9. ЭТИН. 10. ЭМИЭ. 11. ТИҤИНЭС. 12. ЭДЭР.
      

    1. УМУН (12 том, 158 159 160 страница).

      туохт.


      1. Ааспыты өйдүү-саныы сылдьыма, онно төннүмэ.   Θ Забывать, переставать помнить, утрачивать воспоминания о ком-чём-л. Орлов, сэриилэспит күчүмэҕэй күннэрин саныыр буолан, саха уола доҕорун умнубат этэ. Суорун Омоллоон. [Нүһэр Дархан:] Уһуну, киэҥи улаҕалыы санаан, Урукку өспүтүн умнарбыт уолдьаста. И. Гоголев. Онон алҕаспын бырастыы гын уонна ити туһунан умун. С. Ефремов.


      2. Тугу эмэ өйгүттэн түһэрэн кэбис, саныы сылдьыма.   Θ Упустить что-л. из сознания, перестать держать в мыслях, запамятовать. "Тимир арааһа манна баарын умнаммыт, мутугунан муҥнанан…" – Семён Ильич муннукка олорон бытархай тимирдэри хачыгыратар. Амма Аччыгыйа. Кэргэнин аатын умнан Күлүүгэ барааччы, Бэйэтин аатын умнан Мэлтэллэн турааччы. И. Гоголев. [Өлөөнө:] Ханнык агроном? [Солко:] Аатын ким эрэ диэбиттэрэ да, умнан кэбистим. С. Ефремов.


      3. Дьалаҕай, болҕомтото суох буолан онтугун-мантыгын ылбакка, илдьэ сылдьыбакка ханна эрэ хаалларан кэбис.   Θ Оставить что-л. где-л. , не захватить с собой по рассеянности, забыть. – Улахан бааҥка кылдьыыта илиибэр быһа киириэ. – Оттон үтүлүктээх туттаҕыҥ дии. – Үтүлүкпүн дьиэбэр умнан кэбиспиппин ээ. Амма Аччыгыйа. Мин, саабын ылаары, хаҥас санныбын харбаан көрбүтүм, саам суох эбит: саһыл хороонун аттыгар тииккэ өйөннөрөн баран, умнан кэбиспиппин. Суорун Омоллоон. Бэйэтэ эмиэ сотору-сотору буоссата суоҕу умуннаҕына, склероһун туһунан кэпсээн күллэртиир. Н. Лугинов.


      4. Тугу барытын өйгүттэн-санааҕыттан киэр илгэн, болҕомтоҕун туох эмэ бииргэ эрэ хатаа.   Θ Сосредоточившись на чём-л. одном, не замечать ничего другого. Тыалы-хаары, хараҥа түүнү, алдьархайы-аһыыны – барытын бу кэмҥэ умнан кэбиһэн бараннар, хаһыаты көрө олордулар. Амма Аччыгыйа. Сымыраахап аан дойдуну, бэйэтэ кимин, ханна иһэрин барытын умунна. Т. Сметанин. Ити курдук кэпсэтэн, Бириэмэни көтүтэн, Иккиэн табаах тардаллар, Кэми-чааһы умналлар. А. Абаҕыыныскай.

      //       Тугу эмэ хаалларан, толук ууран туран, кимтэн-туохтан эмэ бэйэҥ көҥүлгүнэн аккаастан.   Θ Поступаться кем-чем-л. ради кого-чего-л. Барыны хаалларан, барыны умнан туран, хайыһар оҥосто охсуохха! Амма Аччыгыйа. Никита Айаанныын бибилэтиэкэ сабыллыар диэри олорон бириэмэни, сынньалаҥы умнан, үлүһүйэн туран дьарыктаналлар. Н. Лугинов. Дьэкиим, бары сэрэҕин-сэргэҕин умнан, үлүһүйбүттүү үлэлэһэ олордо. Н. Заболоцкай.


      5. Тугу эмэ болҕомтоҕор ылыма, ахсарыма, ахсарбат буол.   Θ Не принимать во внимание что-л. , не осчитаться с кем-чем-л. Максим, мин санаабар, биһиги атастыы буолуохпутун сөп. Субординацияны умун. Н. Лугинов. Киһи куһаҕаны умнан, үчүгэйи эрэ өйдөөн хаалара хайдах буолуо этэй? Софр. Данилов. Кыыс толлорун да, кыбыстарын да умнан кэбиспит быһыылаах. Н. Заболоцкай.


      6. Тугу эмэ гымматаҕыҥ быданнаабыт, ырааппыт буолан, ол үөрүйэххин сүтэр.   Θ Утрачивать былые умения и навыки (плакать, смеяться, чем-л. заниматься), переставать это делать. Нина эттээх суон харыларынан ыксары кууһан, уураһары умнубута быданнаабыт уоспун сып-сылааһынан хаарыйан уураан ылбыта. Далан. Оҕолор, үрдүттэн көрдөххө, үҥкүүлүүр этилэр да, кинилэр үөрэри-көтөрү умнубуттара өр буолта. Суорун Омоллоон. "Бу оҕом иһин, дойдум, бар дьонум иһин", – диэн иһэн бөтө бэрдэрэн, хараҕын соттумахтаан ылла, бу ытыыры да умнубут кырдьаҕас саха эмээхсинэ. Н. Заболоцкай.

      ♦ Бэйэтин умнубат – бэйэтин барыһын мүччү туппат.   Θ Не упускать своей выгоды, не забывать себя. Яков киниэхэ соруйтара да барбатаҕа, үөрүүнэн күндүлээбитэ, таарыччы бэйэтин кытта умнубатаҕа. Н. Заболоцкай. Ол сылдьан, таарыччы бэйэтин эмиэ умнубатаҕа, элбэх түүлээҕи, түүлээх таҥаһы, көмүс сэби-сэбиргэли иҥэриммитэ. И. Никифоров. Утуйар уутун умнубут – утуйбакка, сынньаммакка кыһаллан-мүһэллэн үлэлиир, таптыыр дьарыгынан дьарыктанар.   Θ Работать, заниматься любимым делом усердно, увлечённо забывая про сон. Кини балыксыт, күстэх да диэн баран утуйар уутун умнар. Н. Габышев. Үөрэҕин таһынан Михаил, утуйар уутун умнан туран, кистэлэҥ литератураны ааҕан тахсар умсулҕаныгар оҕустарда. П. Филиппов. Үлэ туһугар утуйар уутун даҕаны умнубут эдэр бэрэссэдээтэли тута сөбүлээбиттэрэ, таптаабыттара. "ХС". Уунарын ураҕаска ыйаабыт, бэрсэрин бэскэ ыйаабыт – бэйэтигэр туһанар эрэ туһугар үлүһүйээччи, иҥсэлээх, иҥсэлээх киһи.   Θ Жадина, жмот. Туппута эрэ торуоската, Кэппитэ эрэ сэлээппэтэ, Биэрэрин бэскэ ыйаабыт, Уунарын умнан кээспит. Өксөкүлээх Өлөксөй.


      

    1. АМСАЙЫЫ (1 том, 455 страница).

      амсай диэнтэн хай. аата. [Дьаакып кинээс:] Дьэ бултууруҥ аатырда ээ, амсайыыга куобах-той аҕаллыҥ ини? А. Софронов. Амсайыыттан саҕалаан Амтаһыйан барыахпыт. И. Федосеев.


      

    1. МЫЫК (6 том, 393 страница).

      : мыык (да) диэбэтэ - тугу да эппиэттээбэтэ, утары биир да тылы саҥарбата (хол. , куттанан).   Θ И голоса не подал или слова против не вымолвил (напр. , от испуга). Халҕаны тоҥсуйда. Ким да мыык да диэбэтэ. И. Гоголев. Кыра оҕолор табаарыстара Костя диэки этилэр да, [Хасхааннаах Куртахтан] куттанан ким да мыык диэбэтэ. Далан. Ол икки ардыгар Ирбиһэх Чабычаҕы кытары киирсибитинэн барда. Дьон бары ылы-чып бардылар. Ким даҕаны мыык да диэбэтэ. "ХС"; мыык да дэппэккэ - утарылаһыннарбакка, утары биир да тылы саҥардыбакка (тугу эмэ гын, сабырый).   Θ Не дав даже пикнуть, не давая слова вымолвить (подавить, подчинить себе). [Куһаҕан кыыл аппын] аны таһырдьа баайдахпына, үөмэн кэлэн мыык да дэппэккэ хам баттыах бэйэкэтэ буоллаҕа. Р. Кулаковскай. Уолаттар оҕонньору мыык да дэппэккэ көтөҕөн ылбыттара. В. Иванов. Дозордар өстөөх патрулларыгар кэтиллэ түһээт, мыык дэппэккэ тутан ылбыттар. "ХС".


      

    1. ТЭЭН (11 том, 526 страница).

      аат. , түөлбэ. Хайалар быыстарыгар ыраас дэхси сир.   Θ Равнина в гористой местности. Туут хайыһарынан тулатынааҕы түбэлэри, тээннэри кэрийэн тахсара. Далан. Тээн диэн тэҥ, дьааҥыта суох дэхси сир. Багдарыын Сүлбэ.


      

    1. КУРУ I (4 том, 530 страница).

      аат. Дьиэ таһын хомуллубатах бөҕө-сыыһа.   Θ Мусор, сор вокруг жилья. Дьиэ таһын курута. ПЭК СЯЯ.


      2. 

    2. КУРУ II (4 том, 530 531 страница).

      Даҕааһын күүһүрдэр эбиискэтэ, ку- диэн саҕаланар олохторго сыстар: куру-кутаҕар.   Θ Препозитивная усилительная частица прилагательных, примыкает к словам, начинающимся на ку-: куру-кутаҕар. Куру-кутаҕар сыһыы баһын быһан, ньим курдук түҥ ойуурга киирэн хааллыбыт. С. Федотов. Ийэлэрин бааһа оһон эрэр буолан баран, билигин да сэниэтэ суох, сирэйэ кумааҕы курдук куру-кубаҕайа ааһан быстыбат. Айталын.


      3. 

    3. КУРУ III (4 том, 531 страница).

      : куру-дьири (дьиби, кэри, сири) - санаарҕаабыт, курутуйбут курдук.   Θ Грустно, печально. Дьиэ иһин эргиччи көрдөххө, туох да сэргэх сэп-сэбиргэл көстүбэт куру-кэри курдук. А. Софронов. [Сөдүөччүйэ:] Хайа, Баһылаай, тоҕо куру-дьири буоллуҥ? [Манчаары:] Бэйэм... В. Протодьяконов. Курулас ардах куттаҕына, Куру-сири бэйэбит, Күн күлүмнүү тыктаҕына, Күлэн-үөрэн кэлэбит. С. Тимофеев. Халдьаайы саҕатыгар самналлыбыт туруорбах балаҕан куру-дьири туттан турара. "ХС".


      

    1. СЭБИЛЭЭ (9 том, 533 страница).

      туохт.


      1. Сэрии сэбинэн хааччый, сэптээ-сэбиргэллээ.   Θ Вооружать (военным снаряжением). Омук империалистара көмөлөһөннөр, сэбилээннэр, онуоха эбии үрүҥ чехтэр өрө тураннар, үрүҥнэр Сибииргэ бүтүннүүтүгэр кэриэтэ Сэбиэскэй былааһы сууллардылар. Софр. Данилов. Туйгун боотурдарын, Ньургуну, тулалаан, сэбилээн, алҕаан бараллар. Суорун Омоллоон. Табаарыс Волкотруб бойобуой разведчиктары сүүмэрдээн ылбыта, брауниннарынан уонна гранаталарынан сэбилээбитэ. ӨӨККҮ.


      2. көсп. Олоххо туһалаах буолар туох эмэ наадалаах хаачыстыбаны иҥэр, хааччый.   Θ Снабжать кого-л. необходимыми качествами, которые могут понадобиться в какой-л. деятельности, вооружать (напр. , знаниями). Кини [учуутал] буолбат дуо, биһиги өйбүтүн араас эгэлгэ билиинэн сэбилээн, оскуолабытын бүтэртэрэн, олох суолугар киллэрэн, алгыстаах тылынан атааран хаалбыт? Софр. Данилов. Олоҥхоҕо норуот бэйэтин геройун "күн сирин күүһүн аҥаара" күүстүүрүн курдук, бу да остуоруйа Чурум-Чурумчукуну сөҕүмэр албаһынан сэбилиир. КАА ТЛБКҮө. Кинини билиинэн, уопутунан сэбилээтэххэ эрэ, айымньылаах, көдьүүстээх үлэни эрэйиэххэ сөп. "К".


      

    1. ЭРГЭРИИ (15 том, 299 страница).

      эргэр диэнтэн хай. аата. Саха тылын словарнай састаабын эргэриитин өттүнэн көрөр тылдьыт урут суоҕун кэриэтэ. АПС СБТЛ.


      

    1. КЭТЭ I (5 том, 583 584 страница).

      аат. Кыһыллыҥы эттээх бөдөҥ муора балыга.   Θ Кета (морская рыба). Улахан остуолу тула олорон буспут кэтэ балыгы сиэтилэр. "ХС". Биһиги Тютихэҕэ кэтэ балык муораттан өрүскэ ыы тахсар кэмигэр кэллибит. В. Арсеньев (тылб. ). Үрэх сүүрбэ арсыыннаах туоратын тухары кэтэ балык киэптии анньан киирэ турар. А. Алдан-Семенов (тылб. ). Тунг. кеета.

      ♦ Кэтэ балык курдук кэтэ турар - сиэрэ суох өһөс (туох да диэ - эппитин этэ, оҥорбутун оҥоро турар).   Θ Очень упрямый, стоящий на своем (букв. идет напролом, как рыба кета) - в период нереста кета, преодолевая огромные расстояния, встречные течения, пороги, упорно устремляется в верховья рек и после нереста подыхает).


      2. 

    2. КЭТЭ II (5 том, 583 584 страница).

      : кэтэ бараан улууһа фольк. - олоҥхоҕо ханнык эрэ үөһээҥҥи биис уустара.   Θ Какое-то верхнее племя (в эпосе олонхо). Кэтэх өттүбүттэн кэтээбит, Кэтэҕинэн быалаах Кэтэ бараан улууһа, Кэлэҕэй бэйэбитин тылбаастаабыт, Кэргэн билэ дьонум, Бэттэх буолуҥ эрэ! Т-ТИГ КХКК; Кэтэ кэмэлдьи - өһөс, куһаҕан майгы.   Θ Грубый, упрямый нрав. Эн Кэнчээри от курдук, Кэрэ дьүһүҥҥүн Кэтэ кэмэлдьибинэн Кэҕиннэриэм суоҕа. А. Софронов; Кэтэ кэрдии - бото болдьох диэн курдук. Мас курдук Өрүс алдьаныыта биирдэ эргийэн күөн көрсүөм, хаан харсыам, бото болдьох, кэтэ кэрдии буоллун. Саха сэһ. I. Кинилэр [улуу ойууттар] туох эрэ буруйдара-айыылара туолан дуу, күн сиригэр сылдьыахтаах бото болдьохторо, кэтэ кэрдиилэрэ кэлэн дуу, үөһээҥҥи тоҕус ойуун төрдүгэр көтөр быһыылара үһү. И. Гоголев.


      

    1. ЭТИН (15 том, 393 394 страница).



      1. эт I диэнтэн бэй. туһ. "Чэ, түксү! Үлэлиэххэ наада!" – диэн бэйэтигэр этинээт, суоҕар мунньуллубут дьыалалары бэрийтэлээбитинэн барда. Н. Лугинов. Дьыбардаах халлаан сататыгар Этинимэ, хаһыытаама. С. Васильев.

      2. кэпс. Бэйэҥ наадаҕын, кыһалҕаҕын кимиэхэ эмэ кэпсээ, быһаар.   Θ Говорить, сказать кому-л. о чём-л. своём (напр. , о нужде). Эрэйдээх курдук этиммит, Кыһалҕалаах курдук санаммыт. А. Софронов. Бэйэтин көмүскэнэн, дакаастанан балачча этинэ сатаабыт. ПНИ АДХ. "Ыспыраабынньык, ыалдьыттар этинэллэрэ син дуо?" – диэн саҥа иһилиннэ. "ХС".

      ♦ Баскын быһа этинимэ көр быһа I. Саҥарыма, кэпсэтимэ – Баскын быһа этинимэ: Өйдөөх киһи эбит дэтиэҥ, Бэрт уһун үйэлэниэҥ. Л. Попов. Иннигин быһа этинимэ көр илин I. [Саһыл:] "оо, атаспын өлөрбүттэр эбит. Ол иһин иннин бэркэ быһа этиммитэ. Саха ост. I. Киэр этин көр киэр. Эргэ олохтон киэр этиниэҕиҥ, кини Кирин атахпытыттан тэбэниэҕиҥ. Амма Аччыгыйа. Саха киһитин сиэрин-майгытын киэр этиммит эрэ киһи хоноһону холдьоҕуон сөп. Н. Чернышевскай (тылб. ). [Синцов Таняны] кэргэнэ көһүннэҕинэ киниэхэ төннүөн баҕарыа суоҕун сөп диэн саныы да барбакка, киэр этиммит. К. Симонов (тылб. ).


      

    1. ДЬЭ ЭМИЭ (3 том, 550 страница).

      туттул. сыһыан холб. Саҥарааччы сөбүлээбэт, кыыһырар сыһыанын үксүгэр сиилиир дэгэттээх көрдөрөр.   Θ Выражает недовольство, осуждение говорящего часто с оттенком иронии (ну опять же, ну тоже мне). Дьэ эмиэ биһиэхэ "бэрт буолан" кэлээхтээтэҕэ дии. Суорун Омоллоон. "Дьэ эмиэ таҥара киситэ  үөрэтиэх, итэҕэтиэх киси!"  диэн уоллара кэлэйэн тахсан барда. П. Ойуунускай. Дьэ эмиэ моһуок диэтэҕиҥ. "ХС".


      2. 

    2. ЭМИЭ I (15 том, 208 страница).

      сыһ.

      1. Өссө төгүл, өссө; хаттаан, хат.   Θ Ещё, ещё раз, в добавление, вдобавок к чему-л. ; опять, снова. Бука, эмиэ тугу эрэ, тосту туораны соруйаары гыннаҕыҥ буолуо. Софр. Данилов. Ол оҕонньор ынаҕа эмиэ уолара буолуо. Күндэ. Куолубутунан биир киэһэ эмиэ кустуу киирдибит. Үһүөн тус-туспа тарҕастыбыт. Т. Сметанин.

      2. Ким, туох эрэ курдук, туохха эрэ маарынныырдык.   Θ Тоже, так же, как и, также. Тогойкин эмиэ иһиллээн сэгэллэн турда. Амма Аччыгыйа. Оҕолор эмиэ эбэлэригэр олус убаммыттара. Далан. Лоҥкууда хоту сиһигэр дүрбүөннээх үлэ салҕанан бара турда. Оттон өтөх сирдэри хорутааччылар үлэлэрэ эмиэ бэркэ барда. М. Доҕордуурап. Ср. ДТС йемэ ‘и, также, ещё’, гаг. "ем, йем ‘и’.


      3. 

    3. ЭМИЭ II (15 том, 208 страница).

      сыһ. сыһыан т.

      1. Сөбүлээбэт, сүөлүргүүр сыһыаны көрдөрөр (сүнньүнэн ыйытыы ф-лаах этиилэргэ тут-ллар).   Θ Выражает неодобрительное отношение говорящего к содержанию высказывания (употр. в основном в вопросительных предл. ). Ол учууталлааҕы эмиэ тоҕо ыҥыран бэһирдиҥ? Хайа, балай эмэ саҥарар-иҥэрэр этиҥ дии. Н. Неустроев. “Оонньуох дьону, оҕолору, эмиэ тоҕо үүртэлээтиҥ?” – диэн Даайыс сэмэлиир соҕустук киһититтэн ыйытта. Н. Заболоцкай. [Варвара эмээхсин киирбитигэр Егор Егорович:] Хайа, бу эмиэ туохпут соһуллан киирдэ? Манна тоҕо кэллиҥ? С. Ефремов.

      2. Үгэргиир, сиилиир, сэниир сыһыаны көрдөрөр.   Θ Выражает иронию, презрение, осуждение говорящего относительно содержания высказывания (тоже мне!). Бу эрэйдээх эмиэ киһи буоллаҕым буолан, дьон сиилээх-хоһулаах, эмиэ ырыа-оонньуу туомнаах диэн дэлби элэк-хаадьы гыныахтар этэ. П. Ойуунускай. [Кэтириис таҥаһы көрөр уонна:] Сандааран түһэн эмиэ таҥас бөҕө дии, сиидэ төрөөн. С. Ефремов. “Эмиэ хайа тойоммут кэллэҕэй?” – дии-дии Андриан түннүгүнэн көөртө Никифоров кинээс уолунуун эбиттэр. М. Доҕордуурап.


      4. 

    4. ЭМИЭ III (15 том, 208 страница).

      ситим т.

      1. Саҥарааччы иккиттэн биирин чуолкайдыы сатыырын көрдөрөр.   Θ Выражает уточнение говорящим действий, о которых идёт речь в высказывании. Эмиэ да мас хайытар, эмиэ да дьаарыстыыр. И. Федосеев. Сороҕор кыыһыран ыйытар, сороҕор эмиэ сымнаан, намыын куолаһынан ыйытар, онтон эмиэ өрө көбдьүөрэр. Т. Сметанин. Тойоммут булкуллар-тэккиллэр – эмиэ да киириэн саныыр, эмиэ да кииримиэн баҕарар. Чэ, быһата, булкуур буолла. А. Бэрияк.

      2. Тэҥҥэ холбуур суолталаах ситим тыл быһыытынан ааҕар суолталаах уонна биир уустаах чилиэннэри, тэҥ суолталаах этиилэри, этии чаастарын холбооттуур.   Θ Выступает как перечислительный союз, объединяющий отдельные члены предложения, части сложносочинённого предложения. Атынан, табанан айаннаан, Арыт уунан устан, Салгынынан даҕаны көтөн, Сатыы эмиэ сылдьан, Сылаас астан араҕан. Сылбай ууну быраҕан, Сибиир киэҥ иэнин кэрийдибит. С. Зверев. Өтөр буолаат инники иһээччилэр саҥа ырыаны саҕалаатылар: эмиэ да кырдал, эмиэ да хайа, эмиэ да туруйа, эмиэ да тураах туһунан. Софр. Данилов. Ыттыы эмиэ үрэр дииллэр, Ынахтыы эмиэ маҥырыыр дииллэр, Хас, хас тылы билэрин Хантан ким ситэн ааҕыай?! Т. Сметанин.


      5. 

    5. ЭМИЭ ДАҔАНЫ (15 том, 208 страница).

      саҥа алл. сыһыан холб.

      1. Үрдүк куолаһынан сөҕөн-махтайан этиини көрдөрөр.   Θ С повышенной интонацией выражает восторг и изумление говорящего (о как, надо же!). Эмиэ даҕаны, киһи бөҕө буолар эбит! Эмиэ даҕаны, Икки атахтаах, Биэс бэһиэйэхтээх, Эт мэйиилээх, Эгэлгэ санаалаах Эрийэн-буруйан, Эриэккэстээн, эгэлгэлээн Тэрийэр да буолар эбит! С. Зверев.

      2. Биир тэҥ сөҥ куолаһынан сиилээһини көрдөрөр.   Θ С пониженной интонацией выражает осуждение (ну и ну!). Эмиэ даҕаны, утуйдаҕа кытаанаҕын! Эмиэ даҕаны, тойоттору эрэ кытта дорооболоһор дии!  Эмиэ даҕаны, Хара муораҕа эрэ барбыт киһи сынньаннаҕай! “ХС”.


      6. 

    6. ЭМИЭ ДЬЭ (15 том, 208 страница).

      сыһыан холб. Күлэн, сэнээн, сиилиир этиини көрдөрөр.   Θ Выражает пренебрежение, иронию говорящего относительно объекта высказывания (ну и, тоже мне!). Кэрэдэх, эн, эмиэ дьэ, киһи буолаҥҥын. П. Ойуунускай. Эмиэ дьэ кусчут дии. Н. Габышев. Эмиэ дьэ, дириэктэр! Г. Угаров.


      7. 

    7. ЭМИЭ СОРУМ ЭБИТ ДОҔОР (15 том, 208 страница).

      саҥа алл. сыһыан холб. көр муҥ да буолар эбит. Оо дьэ, эмиэ сорум эбит доҕор. Хайдах гынан итэҕэттэриэх муҥум буолла! С. Ефремов.


      

    1. ТИҤИНЭС (10 том, 358 страница).

      көр тигинэс. Ол кэнниттэн "маассабай оонньуу" буолан, төһө билэллэринэн, сатыылларынан, түүнү быһа өрө тиҥинэстилэр. Болот Боотур. Үөр сылгы өмүччү көрсөн Үргэн өрө тиҥинэһэн Үрүө-тараа бырдааттанан, Таныыларын тардырҕатан Тарҕам-арҕам сырыстылар. К. Туйаарыскай.


      

    1. ЭДЭР (15 том, 155 156 страница).



      1. даҕ.

      1. Өй-санаа, эт-сиин өттүнэн ситэр, үүнэр-сайдар сааһыгар сылдьар.   Θ Не достигший зрелого возраста; ещё не старый, молодой, юный. Уон кылаас үөрэхтээх, эдэр доруобай киһи ама тиэхиньикэни өйдөөбөт-билбэт, сырыыны кыайан сылдьыбат бэйэлээх буолуо дуо? Софр. Данилов. Эдэр уолаттар харахтара хатанар киһитэ буолбуккун. С. Ефремов. Эһиги курдук эдэр, чэгиэн үһүбүн дуо? М. Доҕордуурап.

      2. Саҥа үүнэн эрэр, саҥа үөскүүр, саҥа баар буолбут (туох эмэ).   Θ Недавно возникший, созданный, начинающий расти, развиваться, молодой (о чём-л. ). Маҥан туундара хоонньугар Эдэр куорат дирбийэр. С. Данилов. Бу Урдаах алаас саамай эдэр ыалын Макаардаах дьиэлэрэ этэ. В. Протодьяконов. Уруккута эдэр тыалар билигин баараҕай мастардаах лиҥкир систэр буолбуттар. С. Никифоров. Сир хамсааһына үксүн эдэр хайалардаах сиргэ буолар. АЛА КК. Эдэр тэтиҥ күөх ньалҕаархай чараас хатырыктаах. АЭ ТЫС.

      3. Ыччат дьоҥҥо сөп түбэһэр, ыччат киһи гиэнэ буолар.   Θ Свойственный, присущий молодости. Кини өлбөт үйэлээх тапталын Эдэр сүрэхпинэн таайабын. С. Данилов. Кыс хаар орто кинини [сибэккини] Эдэр илии үүннэрбит, Таптал имин, килбиэнин Сэбирдэҕэр иҥэрбит. Эллэй. [Ойуурап:] Төһө да буоллар билигин да мин дууһам эдэр. С. Ефремов.

      2. аат. суолт.

      1. Бары өттүнэн саҥа ситэн-хотон, күүс-уох үрдүгэр сылдьар саас; ол саас кэминээҕи олох кэрчигэ.   Θ Возраст между отрочеством и зрелостью; период жизни в таком возрасте, молодость, юность. "Эдэртэн эйэтин, кырдьаҕастан сүбэтин ылһ, – диир саха өһүн хоһооно. Суорун Омоллоон. Алексей эдэригэр наһаа көрдөөх, олус уус тыллаах киһи этэ. Амма Аччыгыйа. Кырдьыы аас хаһыҥын кэнниттэн Эдэрбит иккиһин эргийбэт. С. Данилов. Эдэр эрдэхпинэ эйигиннээҕэр баҕас көстөр дьүһүммүнэн ордук эбитим ини. Софр. Данилов.

      2. э. ахс. хом. суолт. Ыччат дьон, ыччат көлүөнэтэ.   Θ Молодое поколение, молодёжь. Эдэрдэр ыллаатылар, кырдьаҕастар сорохторо нухарыйа да түһэн ыллылар... Амма Аччыгыйа. Эдэрдэр олоҕу билбэккит, наһаа чэпчэкитик, атаахтык үөскээтигит диэн сорох кырдьаҕас дьон хомуруйаллар ээ. И. Гоголев. Эдэрдэр күүстэрин холоноллор, атах оонньуутугар күрэхтэһэллэр, ат сүүрдэллэр. И. Данилов.

      3. э. ахс. тут-лар. Саҥа ыал буолар уоллаах кыыс.   Θ Молодожёны, молодые. "Эдэрдэр сөбүлэһэргит билиэ буоллаҕа дииһ, – диэн Настаа эмээхсин сүбэлиир даҕаны, ыйытар даҕаны курдук эттэ. П. Ойуунускай. Ырыа ис киирбэх тыллара эдэрдэргэ анаммыт быһыылааҕа. Ойуку. Кылаабынайа эдэрдэр бэйэлэрэ өйдөһөр буоллуннар. Г. Нельбисова.

      ♦ Эдэргин эргит – тугу эмэ гынаргар, оҥороргор эдэр киһилии эрчимнээхтик тутун-хабын, дохсуннук хамсан-имсэн.   Θ соотв. тряхнуть стариной. Россия! Эн миэхэ Ырыаны сипсийэн, Эдэрбин эргиппит эбиккин. С. Данилов. Эһэбит эдэрин эргиппит, Эһиэттэн салаасканан түспүт. Т. Сметанин. [Оҕонньоттор] эдэрдэрин эргитэллэр, күөгэйэр күннэрин саныыллар. И. Данилов. Оҕонньор бэйэм Оҕобор түһэн, Эмэх бэйэм Эдэрим эргиллэн, Ынчык оннугар Ырыа ыллыыбын. И. Чаҕылҕан. Эдэригэр түспүт көр түс I. Балбаара эмээхсин көммүт, өссө эбии эдэригэр түспүт курдук буолбут. Эрилик Эристиин. [Василий Петрович:] Эдэрбэр түһэн сылдьабын, үөрэн-көтөн сылдьабын. Амма Аччыгыйа.

      ◊ Эдэр дьон көр дьон. Биһиги, эдэр дьон быһыытынан, бу айаҥҥа тугу кэпсэппэтэхпит, тугу мөккүспэтэхпит, тугу умнан кэбиспиппит баарын киһи билбэт. Амма Аччыгыйа. Эмээхсин кэпсээнин истэн, эдэр дьон ах баран хаалаллар. Н. Якутскай. Эдэр киһи көр киһи. Кыыс сылдьан биир эдэр киһини Сүрэҕим сөбүлээн таптыыра. Күннүк Уурастыырап. Кус быһый, ат бөҕө аатырбыт күүстээх Куонаан диэн эдэр киһи күүлэйдии кэлбит. И. Бочкарёв. Эдэр саас – эдэр 2 диэн курдук. Катяны кытта эдэр саас, дохсун үөрүү, сырдык күн мин хоспор көтөн түстэ. Амма Аччыгыйа. Уолаттар, кыргыттар харахтарыгар эдэр саас кистэлэҥнээх уоттара умайаллар. Н. Лугинов. Ырыаны эдэр саас Аргыһа дииллэр дии: Мин эдэр эбиппин оччоҕо. С. Данилов. Эдэр ыччат көр ыччат. Онно эдэр ыччат биригээдэтэ үлэлиир, оҕолор элбэх буолуохтара. С. Ефремов. Эдэр ыччаты аны эрчимнээх үҥкүү муусуката угуйда. Огдо. Ср. монг. идэр, бур. эдир ʽмолодой, юныйʼ.


    СӨ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын харыстааһын
    уонна сайыннарыы чэрчитинэн анал бырайыак

    Россия наукаларын академията Сибиирдээҕи салаа Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын института (РНА СС ГЧуоХААОПИ)