|
КРОССВОРД
По материалам большого толкового словаря якутского языка
ТаайбараҥЭппиэттэр
1. ЭҤИЭ.
2. ОҤКУЧАХ.
3. ХАЙА.
4. ИЛГЭ.
5. АЛАР.
6. УЛААТЫЫ.
7. ЧАБЫЛАН.
8. СЫЫП.
9. БААН.
10. ПУОС.
11. ХОНОЛУН.
12. БУУР.
ЭҤИЭ (15 том, 250 страница). эҥийэ 1 диэн курдук. Дьон, Дьэргэ эттээх табаларынан өрө мэҥийэн, "Эһэ Сууллубут" соҕуруу эҥиэтигэр чугаһаан иһэн, өрөһөлөнө сытар хайыр таастар аттыларыгар кэлэн тохтоотулар. Болот Боотур [Хаар] Быллаартан Быыппастан, Эҥиэттэн эһиллэн, Күүскэ-күүскэ күлүмнээтэ, Эмискэ-эмискэ Элэҥнээтэ. А. Бродников. Уулусса эҥиэтигэр, улахан дьиэ олбуорун айаҕар дьон бөлүөхсэн тураллар эбит. Л. Н. Толстой (тылб. ).
ОҤКУЧАХ (7 том, 300 301 страница).
1. аат.
1. көр омуһах. Сайыҥҥытыгар типографияны ампаар оҥкучаҕын иһигэр көһөрөллөр. Н. Якутскай. Моркуобу лаппаакынан түөрэн хостонор. Отун быһан, быраҕан баран, аһын дьиэ оҥкучаҕар ууран, харайыллар. ФНС ОАҮүС.
2. Хаһыллыбыт сир, дьаама. Θ Яма, ямка. [Оҕус] дьиэ таһыгар олорор дьону, биһигини, көрөн, тиэргэҥҥэ кэлэн, оҕустар хаспыт оҥкучахтарыгар буору хаста. Далан. Өксүүнньэ били баҕайыны маһынан ылан, алдьаммыт бөх ыаҕаһыгар уган, дьиэ кэннинээҕи былыргы даҥ оҥкучаҕар таһааран бырахта. Күндэ.
2. даҕ. суолт. Төгүрүччү туруору сыырдаах чоҥкучах (хол. , алааһы этэргэ). Θ Окружённый крутыми горками (напр. , об аласе). Саах сыбахтаах Саха туруору балаҕана Оҥкучах алаас үрдүгэр Унаар буруону субуйда. С. Васильев. Дорообо, күн курдук төгүрүк, Төрөөбүт оҥкучах алааһым. Мин эмиэ бу бүгүн чэбдиктик Эн буоргар сынньанан күүс ыллым. Чэчир-80. Ср. эвенк. оҥкучах ‘овраг’, тув. оҥгар ‘яма’, кирг. чуҥкурчах ‘углубление’, бур. хонхосог ‘лунка’.
ХАЙА I (13 том, 186 187 188 страница). аат. Тулалыыр сириттэн уһулучу чорбойон үрдээн тахсар эниэлээх, тэллэхтээх уонна чыпчааллаах буор эбэтэр таас үрдэл. Θ Значительная возвышенность, поднимающаяся над окружающей местностью, гора. Маҥнай хайа аннынааҕы хахыйахтар көстүбэт буоллулар. Амма Аччыгыйа. Дылбаахы хайатын кылбаархай үрдүттэн Мин ийэ кыраайбын эргиччи көрдүм. Эллэй. Хайа үрэхтэрэ, үрүйэлэрэ буордаах, будулхай уунан сүүрүгүрдүлэр. Н. Заболоцкай.
♦ Кыһыл көмүс хайаны эрэннэр калька. – улахан манньаны, баайы-дуолу биэриэх буолан эрэннэр. Θ Золотые горы сулить (обещать). [Христолюбов:] Кини кыһыл көмүс хайаны эрэннэрээччи. В. Протодьяконов. Хаар хайа буол көр хаар. Отчуоттара хаар хайа буолан, тиийэн кэлбитэ. "ХС".
◊ Арҕас хайа көр арҕас. Үрэх уҥуоргу кытылын батыһа арҕас хайалар үллэрэҥнэһэн бара турбуттар. Амма Аччыгыйа. Буор хайа – буор модьоҕолоох хайа. Θ Земляная гора, не скалистая. Ким эрэ Кинини [куобаҕы] сонордоһон, Буор хайаны өрө дабайбыт. С. Данилов. Тэйгэспит буор хайалар сирэйдэринэн уу сыккыстаан сүүрэр тыаһа иһиллэр. М. Доҕордуурап. Муус хайа геогр. – ууга дьаалатынан уста сылдьар хайа мууһуттан ойдубут улахан көһөҥө муус. Θ Отколовшийся от ледника дрейфующий ледяной массив с глубоко погруженной подводной частью, айсберг. Антах муус хайалар көстөллөр. Суорун Омоллоон. Айманар муус хайалар Аалсыһа анньыһаллар. Күннүк Уурастыырап. Онно халҕаһа долгуннар Муус хайалары кыйдыыллар. С. Данилов. Сис хайа көр сис. Ү№һэ тайҕаҕа тахсар суол Бодойбо үрэҕин батыһан, Кропоткин сис хайатын туоруур. Н. Якутскай. Сис хайа саамай үрдүк сирэ соҕуруулуу-илин уһугар баар. КВА МГ. Сыгынньах хайа – туох да үүнээйитэ суох хайа. Θ Голые скалы. Сыгынньах хайа таастарын Муора эҥсэр биэрэгэр. Күннүк Уурастыырап. Таас хайа көр таас I. Чита үрдүнээҕи таас хайаҕа Семёнов атаман бүлүмүөтэ, кини буутун тоҕу хадьырыйбыта. Амма Аччыгыйа. Сааппас таас хайа туруору сирэйин үрэн сирилэтэр. ПН ТОК. Сындыыс хайа (сыыр) көр сындыыс II. Турар очуоска т№б№л№р№ Тохтон суулуннулар, Сытар сындыыс хайалар Сырылыы тоҕуннулар. П. Ядрихинскай. Хайа боруодалара геол. – сир хаҕын дьапталҕата буолар чиҥ эбэтэр көпсөркөй маассалар : туой, кумах, испиэскэ тааһа, кыраньыыт, мыраамар о. д. а. Θ Горные породы. Үгүс хайа боруодатыгар тимир баар. ДНА СХБКК. Хайа дойду – хайанан тулаламмыт, хайалаах сир. Θ Горная местность. Кавказ – хайа дойду. Хайа иччитэ – 1) көр иччи. Сэттэ дьэрэкээн хайа, Аҕыс мас хайа, Тоҕус туруук хайа иччилэрэ! Бары аһаан-сырҕаан туруҥ! Өкс№күлээх Өл№кс№й. Горилла – харыылла, хайа иччитэ. П. Ойуунускай. Чучунаалары араас сир-дойду олохтоохторо араастаан ааттыыллара, холобур : сучунаа, сээдьэк, мээлкээн, хайа иччитэ, хаар киһитэ эҥин. Саха сэһ. 1977; 2) түөлбэ. чыс кутуйах. Θ Северная пищуха. Чыс кутуйаҕы Дьэһиэйгэ хайа иччитэ диэн ааттыыллар. Хайа мууһа геогр. – үрдүк хайаларга үөскээбит уонна онно сытар эбэтэр хочоҕо тэнийбит көһөҥө муус дьапталҕата. Θ Шельфовый ледник. Хайа сыата түөлбэ. – таас хайаҕа диэн курдук (көр таас I). Хайа сыата доруобуйаҕа туһалаах. Хайа сыдьаана көр сыдьаан. Хайа сыдьаанынан бараар. Хайа турааҕа – таас турааҕа диэн курдук (көр таас I). Таас турааҕын атыннык хайа турааҕа дииллэр. Хайа тэллэҕэ – хайа сыырын аллараа өттө. Θ Подножье горы. Хайа тэллэҕэр аммонал эстэн, Тайҕа тыабыт дьигиһийдэ. Эллэй. Табаларын соһон аллара хайа тэллэҕэр тордох таһыгар биирдэ баар буолбуттара. Болот Боотур. Үрдүк хайа тэллэҕэр, Үҥкүр үрэх биттэҕэр – Кыстык угун саҕа Кыра буор балаҕаҥҥа оҕонньордоох эмээхсин Уһун саастарын моҥообуттара. С. Васильев. Хайа үлэтэ – сиртэн хостонор туһалаах баайы хостооһуну кытта сибээстээх үлэ эйгэтэ. Θ Горное дело. Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка хайа үлэтин инженерин идэтигэр үөрэтэллэр. Хайа хараҥаччыта – тас көрүҥүнэн, олохторун майгытынан хараҥаччыларга олус майгынныыр эрээри, бөдөҥ, ордук эрчимнээхтик, сылыбыраччы дайбанаат, үксүн элиэтээн, тэлээрэн көтөр, сиэрпэлии быһыылаах уһун кынаттаах, олус кылгас атахтаах көтөр. Θ Стриж. Хайа хараҥаччыта Саха сирин соҕуруу кэриитигэр бэрт дэҥҥэ түбэһэр. ИВС ЭТТ. Хайа хаспаҕа көр хаспах. Субу кириэппэс Невскэй боруотата хайа хаспаҕын курдук аҥкылыс гынна. Н. Габышев. Биһиги ротабыт хайа хаспаҕын үрдүгэр олорор дэриэбинэни ылыахтаах этибит. М. Доҕордуурап. Хаптал хайа көр хаптал. Бразильскай хаптал хайа Амазонскай намтал саҕа иэннээх сири ылар. КВА МГ. Арҕаа Сибиир дэхси сирэ Орто Сибиир хаптал хайатыттан улаханнык кээһэммит. ФГ-
7. Хайа чыпчаала – хайа куупаллыҥы быһыылаах саамай муҥутуур үрдүгэ. Θ Горная вершина, пик. Биир киһи үөһэни былдьаспыта, Хайа чыпчаалын булаары. Күннүк Уурастыырап. [Константинов] хайа чыпчаалын диэки Киириги батыһыннаран бара турар. С. Ефремов. Хайа эниэтэ – хайа көстөр аһаҕас өттө, хайа сирэйэ сыыйа намтыыр сирэ. Θ Видимый склон горы. Хайа эниэтинэн таҕыс. ДТС, тюрк. хайа ‘скала’.
ХАЙА II (13 том, 188 страница). сыһ. Туох эмэ хайдарын, алдьанарын курдук; хайдыар диэри. Θ Рассекая, раскалывая на две части; так, чтобы раскололось, распалось. Хайа тоҥ. Хайа үктээ. Хайа хат. Хайа астахха хаан тахсыбат, сиирэ астахха симэһин тахсыбат (өс хоһ. ). [Бэдэрим] өрөҕөтүн хайа ытардыы кыҥаан баран чыыбыспын тардан кэбиспитим. БББ. Мас умнаһа ортотунан хайа ыстаммыт. Эвен фольк.
♦ Ааны хайа быраҕар көр аан I. [Семёнов] кыыһыран, кыһыйан, ааны хайа быраҕан тахсар. С. Ефремов. Быһа охсубут быһаҕаһа, хайа охсубут аҥаара хаалбыт (ордубут, буолбут) көр быһа I. Били ыыс араҕас буола саарыгыра уойбутуттан туох даҕаны хаалбатах, соҕурууттан хайа охсубут аҥаара, быһа охсубут быһаҕаһа эрэ ордон кэлбитэ. Далан. Төрөөбүт алааспын, Хомустаахпын, ахтан хайа охсубут аҥаарым, быһа охсубут быһаҕаһым буолла… "ХС". Искин дэлби (хайа) үктү№м көр ис VI. Ороспуонньугу искин хайа үктээн кэбиһиэм. Эрилик Эристиин. Көмөрү хайа туппуттуу, туппут (курдук) көр тут I. Көмөрү хайа туппут курдук хап-харанан көрбүт кыыс. Хайа быспыт аҥаара көр быс. Өлү№нэ илин эҥээригэр эбэтэр Дьокуускайга ат сүүрүүтэ буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэ хайа быспыт аҥаара онно ханньары тартарар. "Кыым". Хайа охсубут аҥаара хаалбыт көр аҥаар. Киһи билбэт гына уларыйбыт : хайа охсубут аҥаара хаалбыт. В. Яковлев. "Оо, оҕом к№т№хт№р№№хт№№бүт даҕаны, – диэтэ Маарыйа. – Хайа охсор аҥаара хаалбыт". "ХС". Хайа тартарар көр тартар. [Аҕата ыалдьан] Сахаар бэркэ олуйтаран, хайа тартарар аатыгар барбыта. В. Яковлев. Хараҕын хайа тардаат көр тарт. Хараҕын хайа тардаат, атын ыҥыырдатар. И. Чаҕылҕан.
◊ Быһа (быһыта, үлтү, хайа, хайыта, тоҕо) тыылын көр тыылын. Арай мин биллим с№рүүн тыаҕа Ороһулаан үүнэр оччугуй отоннор Хахтарын хайа тыыллыбыттарын. И. Алексеев. Хайа (хайыта) суруй көр суруй. Кумааҕыны хайа суруйдум. Ср. бур. хаҕал ‘раскалываать; разорвать’.
ХАЙА III (13 том, 188 189 страница).
1. ыйыт. солб. аат. Предмети ыйытар тыл (этиигэ быһаарыы буолар). Θ Вопросительное слово, выступающее в позиции определения (который, какой). Хайа киһи ол курдук буолуой? П. Ойуунускай. Оттон эн хайа хотуҥҥунуй бу? Амма Аччыгыйа.
2. аат суолт. Хас да баартан чопчу биирэ. Θ Какой именно из нескольких, который. Ити дьон хайалара хайаларыттан ордон тахсара билигин оччо биллибэт эбээт. Амма Аччыгыйа. Хайата кэрэний : сир ийэ эбэтэр бу халлаан килэҥэ? П. Тобуруокап. Дьуона бу оҕолортон хайаларыттан да улаханнара, күүстээхтэрэ. Н. Якутскай. Ср. ДТС хайу ‘какой’.
ХАЙА IV (13 том, 189 190 страница).
1. сыһыан т.
1. Утары эппиэти күүтэр ыйытыыны күүһүрдэр уонна көрдөрөр (соруйар, дьиктиргиир, чуолкайдыыр уо. д. а. ) дэгэттээх буолуон сөп. Θ Выражает прямой вопрос (может иметь оттенки значения побуждения, удивления, выделения и т. п. : ну, что, а). Микиитэ, хайа, Маайыһы билбэтиҥ дуу? Амма Аччыгыйа. Хайа, төннөн киирдиҥ дуу? Суорун Омоллоон. Хайа, тукаам, чэйбит хайаста? "ХС".
2. Туһулууну кытта туттуллан, кэпсэтээччи болҕомтотун тардыыны көрдөрөр. Θ В сочетании с обращением, употребляется для привлечения внимания собеседника. Хайа, бу өйдөөх оҕо, эйигин ийэҥ көрдөөн эрэрэ дии. Амма Аччыгыйа. Хайа, доҕоччуок! Мин эйигин билиэҥҥэ түбэһэн өлбүт диэн истибитим дии. Эрилик Эристиин. Булду хойобууннаатахтарына Ньургуһун : "Хайа, Лоокуут, кытаатыый!" – диирэ. Дьүөгэ Ааныстыырап.
3. Соруйар киэби уонна туохтуур төрүт пуорматын кытта туттуллан дьаһайыыны, хайааһыны оҥорорго этиини күүһүрдэн көрдөрөр. Θ В сочетании с глаголами повелительного наклонения и формами инфинитива, усиливает и выражает побуждение, призыв к действию. Хайа, кэлэн чэйдии түс. Амма Аччыгыйа. Хайа, аны тииҥҥэ тута барыаҕыҥ. Суорун Омоллоон. Оо дьэ, хайа, Утуйуохха, утуйуохха. Күннүк Уурастыырап.
4. Этиллэр санаа сөбүлэспэт харда, утары этии буоларын көрдөрөр. Θ Выражает возражение говорящего тем или иным мыслям собеседника (а ведь, да ведь). Хайа, эн кэм дойдулаах, дьонноох төрүт киһи буоллаҕыҥ дии. Күндэ. Хайа, мин эйигиннээҕэр олох эрэйин-буруйун үгүһү биллим ини. Суорун Омоллоон. Кырдьаҕас дьоҥҥо мэнээк киирэр-тахсар, хайа, куһаҕан ини. Софр. Данилов.
5. Тугу эмэ эмискэ көрөн соһуйууну, дьиктиргээһини көрдөрөр. Θ Выражает удивление, испуг говорящего при внезапном обнаружении чего-л. Хайа, аны уоллаахтар эбит дуу? Амма Аччыгыйа. Хайа, аны бу сээбэспит букатын босхо барбыт эбит дии! Суорун Омоллоон. Һук, хайа, аны хаптаһыммыт босхо тиийэн кэллэ. "Чолбон".
2. саҥа алл. суолт. Соһуйууну, соруйарга ыҥырыыны көрдөрөр (бүтэһик аһаҕас дорҕооно уһатыллыан сөп). Θ Выражает удивление или призыв к действию. "Хайа, нохоо!" – диэтэ тойон соһуйбут куолаһынан. Амма Аччыгыйа. Хайа, наһыылканы диибин дии! Н. Заболоцкай. Хайа-а, бу оҕобут тиийэн кэллэ дии. "ХС".
♦ Хайа сирэйбинэн (сирэйгинэн, сирэйинэн) көр сирэй. Кыыс дьон сырдык харахтарын хайа сирэйинэн уун-утары аһаҕастык көрүөн сөбүй? Суорун Омоллоон. Хайа сирэйбинэн ити дьону көрүөх бэйэккэбиний диэх курдук кыбыстан, саҥата суох сөҥөн олордо. Бэс Дьарааһын. Хайабыт буолар – иккиттэн биирбит биирбитин хотуохтаах, баһыйыахтаах – эбэтэр мин, эбэтэр кини диэн этии. Θ Кому из нас повезёт, или я, или он. Дьэ көрүөхпүт, хайабыт буолар. Хайата да буоллар – туохтан да тутулуга, мэһэйэ суох, булгу. Θ В том и другом случае, в любом случае. Хайата да буоллар биһиги бүгүн барабыт : ардах да буолан тохтотуо суоҕа. ГНС СТСДТ. Хайа үөдэн айаҕар (түгэҕэр) түстүҥ (ханна түһэн хааллыҥ)? – ханна баран хааллыҥ, туох ааттаах өр буоллуҥ? Θ соотв. куда запропастился, где тебя чёрти носят? (букв. в какую преисподнюю провалился?). Били балай эмиэ хайа үөдэҥҥэ дьөлө түстэ? Амма Аччыгыйа. "Хотуок, хайа үөдэн айаҕар дуу, түгэҕэр дуу түһэ сырыттыҥ?" – диэн хотун, күөмэйин сонотон, мөҥөр былаастаах ыйытар. Н. Якутскай. Хайа үһү диэн – аккаастыах эрээри аккаастыырын кэрэйэн, сүрэ бэрт буолуо диэн. Θ Считая неприличным, неудобным. Бу сырыыга хоннорумаары гынан баран, таһырдьа тымныыта бэрдиттэн хайа үһү диэн хоннордо. ГНС СТСДТ. Хайа хайалара – иккиэн, хас биирдиилэрэ. Θ И тот и другой; каждый из них; оба. Хайа хайалара да буруйдаахтар быһыылаах. НАГ ЯРФС II.
◊ Хайа дойду көр дойду. Хайа дойду бачча буолуор диэри улахан санаалаах киһиний, оҕолоор! Ньургун Боотур. Туох саҕын, хайа дойду өр хаһыстыҥ! М. Горькай (тылб. ). Хайа икки ардыгар көр арыт. "Хайа икки ардыгар ону истэн кэллэҕэй?" - диэн, буруйдаах дьон соһуйа санаатылар. Н. Заболоцкай.
ХАЙА V (13 том, 190 страница). : хайа сах (сахха) көр сах III. Хаарыан алар, хайа сахха, Халыҥ хаара бысталаммыт. Күннүк Уурастыырап. Аҕатынаан туппут пааматынныктара хайа сах айгыраабыт. Н. Якутскай. Куһаҕан таҥастаах өттүлэрэ хайа сахха бабыгырас буола дьагдьайбыттар. И. Гоголев.
ХАЙА ААЙЫ (13 том, 190 191 страница). сыһыан холб. Этиллэр түбэлтэ уһуннук биитэр күүскэ күүппүт кэнниттэн буолар диэн саҥарааччы сыһыаннаһыытын көрдөрөр. Θ Выражает субъективное отношение говорящего к результату действия, который наступает после длительного или напряжённого ожидания (наконец-то). Хайа аайы, дьалбарыйыан сөп этэ. М. Доҕордуурап. Киһи ол-бу диэки олоотуу туран, кинини, дьэ, хайа аайы, таба көрбүтэ. Кустук. Көрүдүөр, хайа аайы, чугаһаан иһэр, ахсааннаах үктэл хаалла. "ХС".
ХАЙА АБААҺЫТЫН (13 том, 192 страница). туох абааһытын диэн курдук. Хайа абааһытын, дьэ эмиэ суладыйан барда. "Кыым".
ХАЙА БААР (БААРЫЙ) (13 том, 192 страница). туттул. сыһыан холб. Саҥарааччы санаабытын, күүппүтүн курдук буолбакка, дьыала куһаҕан өттүттэн төттөрү буолан тахсыбытын этэрин, бэлиэтиирин көрдөрөр. Θ Выражает субъективную констатацию, обратного, отрицательного результата, возникшему вопреки ожидаемому (но не тут-то было, и что же). Онтуката, хайа баар, барыта күүппэтэх өттүттэн буолан таҕыста. Күннүк Уурастыырап. Биир эмэ сыл сылдьыах курдук санаабыта, хайа баар, бу бохтон хааллаҕа. Болот Боотур. Үчүгэйдик үөрэммитиҥ буоллар, быйыл уон кылааһы бүтэриэҥ этэ. Хайа баарый, былырыын тохсус кылааска хаалбытыҥ. В. Протодьяконов.
ХАЙА БАЄАРАР (13 том, 192 страница). түмэр солб. аат. Туох баҕарар, араас, талбыт. Θ Любой, всякий. Эһиги кыргыттаргыт,... Хайа баҕарар албыҥҥа түбэһиэххитин с№п. Н. Якутскай.
ХАЙА ДА (ДАҔАНЫ) (13 том, 193 страница). түмэр-буолб. солб. аат. Ханнык баҕарар. Θ Любой, всякий; ни один. Хайа да эдэр-имигэс киһи кыайан үтүктүбэт. П. Ойуунускай. Хайа да сир туох эмэ уратылаах буолар. Софр. Данилов.
ХАЙА МУҤАЙ (13 том, 193 страница). сыһыан холб. Туох эмэ буолар-буолбат кыахтааҕын, мөккүһэр, утарсар дэгэттээх күүркэйэн эрэмньилээхтик сэрэйиини, риторическай бигэргэтиини көрдөрөр. Θ Выражает уверенное предположение, риторическое утверждение или отрицание возможности чего-л. с оттенком возражения (неужели, разве, как же так). Ол да буоллар, ама, хайа муҥай, тугу да ырыҥалаабат киһи баарай, кыһалҕаны кэпсэттэххэ ылыныаҕа. Софр. Данилов. Ээ, киэр доҕор, хайа муҥай, мин да кыайар үлэм ини. "ХС".
ХАЙА МУҤУН (13 том, 193 страница). сыһыан холб.
1. Олус салгытта диэн сөбүлээбэт сыһыаны көрдөрөр. Θ Выражает отрицательное отношение говорящего к высказываемому, как к чему-л. изрядно надоевшему (до каких же пор). Хайа муҥун, ыалга айах адаҕата буолуомуй? "ХС". Уонна, хайа муҥун, бу соҕотох холостуой холуупчук буолаҕын – кэргэннэ тэрин. "ХС".
// Иэйиилээх дэгэттэнэр. Θ Имеет оттенок эмоционального значения (довольно, сколько можно). Туолка, устума, хайа муҥун, киһи барыта турута тыытар. Н. Габышев. Хайа муҥун, кыргыһыахха – буолуох буоллун! "Кыым".
2. Хайааһын өр кэмҥэ уонна уһуннук күүппүт кэнниттэн оҥоһуллубутун бэлиэтииргэ туттуллар. Θ Указывает на факт совершения действия, состоявшейся после долгого ожидания (наконец-то). Хайа муҥун, Аркадий били таайа этэр тыллаах сытыы дьахтара ким буоларын биллэ быһыылаах. Н. Габышев. Тутууну аан бастакы саҕалааһын кэмэ, бастакы тэрээһин быстах ыарахаттара, хайа муҥун, ааһан бардылар ини. В. Яковлев. Итини учуоттуурга уолдьаста, хайа муҥун. "Кыым".
3. Эбии моһуок баарыттан суланыыны-мөҕүттүүнү, үҥсэргээһини көрдөрөр. Θ Выражает сетование, жалобу, досаду по поводу каких-л. дополнительных трудностей (увы, вот беда). Эрилиннэҕинэ-мускулуннаҕына чахчы үчүгэй учуутал буолуох чинчилээх. Ол гынан баран, хайа муҥун, билиҥҥиттэн киһи тылын истибэт. Софр. Данилов.
ХАЙА ӨЛҮҮТЭЙ (13 том, 194 страница). хайа муҥай диэн курдук. Хайа өлүүтэй, биир ньылбаны кыайан туппатамый! Н. Заболоцкай. Хайа өлүүтэй, ону баҕас сатаан мэлдьэһэллэр үһүө. "ХС".
ХАЙА СОРОЙ (13 том, 194 страница). хайа муҥай диэн курдук. Хайа сорой, тыабыт түүлээҕэ амньыраабыт үһү дуо! "ХС".
ХАЙА ҮЛҮГЭРИ (13 том, 194 страница). саҥа алл. сыһыан холб. Сөбүлээбэт сыһыаны суланыы дэгэттээх көрдөрөр. Θ Выражает недовольство говорящего с оттенком сетования (ну беда с вами). Салалта билэн утары саҥарда диэххит дии, хайа үлүгэри. Г. Угаров.
ХАЙА ҮЛҮГЭРИЙ (13 том, 194 195 страница). саҥа алл. сыһыан холб.
1. Сөбүлээбэт сыһыаны дьиксинэр, саарбахтыыр дэгэттээх көрдөрөр. Θ Выражает несогласие говорящего с оттенками опасения и колебания (как можно, как так). – Ити нуучча төлөөбөтөҕө көҥүлэ. – Мэхээлэ бэрдэрдэ дии. Хайа үлүгэрий. Амма Аччыгыйа. Ол кыыһы саакка киллэрээри, дьон күлүүтүгэр ыытаары, миигин тэрийбитэ буолуо дуо? Ама, хайа үлүгэрий! Н. Якутскай. Эс, ол эрээри, хайа үлүгэрий, Ньыкаас бииргэ үөрэммит уолум дии. И. Семёнов.
2. Риторическай ыйытыыны кытта саарбахтыыр пуорманан эрэмньилээх бигэргэтиини көрдөрөр. Θ Используется в риторическом вопросе в форме сомнения, выражая уверенность, утверждение (неужто). Ама, хайа үлүгэрий, -- ГЭС тутуутун тохтотобут диэн баран бары тарҕаһан хаалыахпыт дуо?! В. Яковлев.
3. Ыйытар пуорманы кытта эрэмньилээх сэрэтиини көрдөрөр. Θ В вопросительной форме выражает уверенное предположение (наверное, вероятно). Ама, хайа үлүгэрий, астарын, бултарын таһырдьа уурар туох эмэ омуһахтаах дьон ини? Г. Колесов.
ХАЙА ҮӨДЭН (13 том, 195 страница). саҥа алл. сыһыан холб. Саҥарааччы саарбахтааһынын, мунаарарын көрдөрөр. Θ Выражает сомнение, недоумение говорящего (что ли). Төннүөм дуу, хайа үөдэн? Суорун Омоллоон. Акаары дуу кини, хайа үөдэн. И. Семёнов. Сүттэ дуу, хайа үөдэн дуу. Р. Кулаковскай.
// Кыратык үөхсүү дэгэттэнэр. Θ Имеет незначительный оттенок ругани. Хайа үөдэн, санаатынан умайа турар кыраһыыннаах баҕайыный. Амма Аччыгыйа. Кырата доҕолоҥнуур. Хайа үөдэн, атаҕа суох дуу. Болот Боотур.
ИЛГЭ I (3 том, 618 619 620 621 страница).
1. аат.
1. миф. Былыргы саха өйдөбүлүнэн: күүс-уох киллэрэр, уйгу-быйаҥ төрдө буолар таҥара биэрэр аптаах сөлөгөйө (Айыы бухатыыра абааһы бухатыырыныын охсуһан эстэн-быстан хааллаҕына, Үрүҥ Айыы Тойон удаҕанынан илгэни биэрэр, оччоҕо бухатыыр урукку күүһэ-уоҕа чөлүгэр түһэр). Θ Дар богов, придающий силу и богатство; божественная благость, сок (когда богатырь добрых племен в борьбе со злыми существами-чудовищами теряет силу, Юрюнг Айыы Тойон [Белый Создатель-Господин] через шаманку подает ему илгэ, что тотчас восстанавливает былую силу и ловкость богатыря). Тэҥн. араҕас илгэ (1, 2;), үрүҥ илгэ (1).
2. Быйаҥ, уйгу, өҥ-тот. Θ Плодородие, изобилие; зажиточная жизнь, благосостояние. Илгэтинэн ииппит Элиэнэ эбэккэйим Кырааска кумахтаах Кытыытыгар тураммын Дорообо туттардым. А. Софронов. [Интэлигиэнсийэ] билигин промышленноска уонна тыа хаһаайыстыбатыгар инженер, техник, агроном, зоотехник эҥин быһыытынан быһаччы кыттан, материальнай илгэни оҥорооччу буолла. МАЕ КТТС. Киэҥ Лена хотун Ирбэт тоҥ буорун Илгэнэн тыыннаан, Эн күнүн тыгар. Күннүк Уурастыырап. Егоров курдук агроном Үгэһигэр үөрэнэн, Сир ийэм илгэтин Ситэн хомуйар сыралаах Үгүс кэрэ дьоннордоох. С. Зверев.
3. көсп. Туох эмэ иэнэ, киэлитэ. Θ Простор, широта, территория чего-л. Үгүс дьону үүрэ сылдьан Үлэһит оҥостубут Идэмэрдээх баайы кытта Иирсэбин диэн Ийэ сир илгэтиттэн тэлэһийэргэ, Орто дойду дьолуттан мунарга Уураахтанным ээ, доҕоччугуом. С. Зверев. [Сайсары:] Өстөөх сүнньэ олуллан, эйэлээх, дьоллоох олох биһиги Ийэ сирбит илгэтигэр, сааскы намыын күн курдук, туругурарын иһин! Суорун Омоллоон.
4. көсп. , поэт. Көй салгын, хойуу салгын. Θ Свежий, чистый воздух, ветерок. Ийэ дойдум, мин тиийбиппэр, Иэйэн аргыый тыалырда, Итииргээбит мин түөспэр Илгэтинэн аҥыйда. С. Данилов. Эйэ илгэтинэн тыынар, Күөх саас сыллара унаардылар... И. Эртюков.
5. көсп. Олох; ким эмэ олоххо ылар балаһыанньата, олоҕун эйгэтэ. Θ Жизнь; благо жизни (социальное положение кого-л. ). Батталлаах баһылыгы киэр гынан, Бар дьон баай илгэтин барҕардыаҕыҥ! П. Ойуунускай. Өскөтүн үлэлээн иитиллээччилэр -- тыыннаах буолар илгэлэриттэн маппыт буоллахтарына, хаппыталыыска хабалаҕа киирэргэ күһэллэллэр. ДИМ.
2. даҕ. суолт.
1. Быйаҥнаах, уйгулаах. Θ Плодородный, щедрый. Симэһиннээх илгэ сиик түстэ, түүҥҥү салгын лаппа ырааһырда. Д. Таас. Саргылаах сааһы көрсө тыллыбыт сибэккилэр илгэ сайыҥҥа чэчирии үүммүттэрин кэриэтэ, эчи, үчүгэйкээн да ыччаттар эбит! Л. Габышев. Тимир аккыт күдэҕинэн Тиэрэ ууруҥ илгэ буору. Икки илии эрчиминэн, Бухатыырдар, дьоруой буолуҥ! Л. Попов.
2. Элбэх, дэлэгэй туохтаах эмэ; баай (үксүгэр поэз. тут-лар). Θ Богатый, обильный; пышный (преимущественно в поэзии). Ийэ буорун илгэ күөҕэ Силигилии ситиитэ, Итии, чуумпу сырдык түүҥҥэ Сииктээх оту оймуу кэһэн, Дьонун, дьиэтин дэлби ахтан, Дойдутугар кэллэ ити. Күннүк Уурастыырап. Иирэ талах анныгар, Илгэ симэх ардыгар Күөгэлдьийэ нусхайар Сүүмэх солко налыйар. А. Абаҕыыныскай. Эмиэ илгэ ыһыахтарга, Сынньанаахтыыр лааҕырдарга Ыччат күүһүн тэрийиэхпит! Дьуон Дьаҥылы.
3. Аптаах, эмтээх. Θ Волшебный, целебный, лечебный. Эстибити быыһыыр, Эчэйбити эмтиир Илгэ салгын сабыдыаллаах Ийэ сир эйгэтиттэн Өлөн эрэри өрүһүйэр Өйөбүллээх үрдүк көҥүл Өрөгөйдөөх үтүө күнэ Өрө үүнэн кэлбитэ. Күннүк Уурастыырап. Тоҥмуккун даҕаны ычча, ычча, Иттиий, быраатыам, иттээхтээ. Иттэн бараҥҥын таптыыр Чурапчыҥ Илгэ уутуттан испэхтээ. И. Эртюков. Сытыы мүөттэй сымартан, Сылаас илгэ салгынтан Астынаахтаан абыранан, Сүрэхийбит сүөдүйэн -- Улуу дойдуну ыллаатыбыт. А. Абаҕыыныскай.
4. көсп. , үрд. Киһи дуоһуйар, уоскуйар гына, сүрэҕэр-быарыгар киирэрдии сайа биэрэр. Θ Приятно обволакивающий (теплом, свежестью), доставляющий приятное чувство, удовольствие, удовлетворение, чарующий (о теплом чувстве, воздухе и т. п. ). Мин эһигини этэр тылгыт Алгыстаах илгэ сылааһын, Иллээх көрүүгүт сырдыгын Сүрэхпэр илдьэ барабын. Эллэй. Куруҥ тиит курдук кылгас да кэмҥэ илгэ сылааһынан сырайан, күлүбүрэччи умайан бүппүт ордук. СТЫМ. Төрөөн-үөскээн төлөһүйбүт Ийэ муорам илгэ тыына Буурҕа буолан сирэлийэр, Тула көтөн күдээрийэр. А. Бэрияк.
◊ Араҕас илгэ миф. 1) былыргы саха өйдөбүлүнэн: күүс-уох киллэрэр, уйгу быйаҥ төрдө буолар таҥара биэрэр аптаах сөлөгөйө (араҕас дьүһүннээх уонна орулуос сымыытын саҕа буолар). Θ Дар богов, придающий силу и богатство, имеющий по представлениям древних якутов желтый цвет и овальную форму размером с яйцо утки гоголя. [Үөһэттэн түспүт дьахтар айыы бухатыырыгар] "Айыы аймаҕын аһыттан аҕаллым, орулуос кус сымыытын саҕа араҕас илгэни бырахтым... Ону киһи буолуох киһи буоллаххына айаххар түһэр эрэ!" Кини [айыы бухатыыра] айаҕар лап гыннаран ылла, урукку бэйэтин курдук киһи буола түстэ, иҥиирин тыаһа лычыгырыы түстэ... Саха фольк. Орулуос кус сымыытын саҕа Айыы-хаан аймаҕын Алгыстаах аһыттан Араҕас илгэтин Алҕаттаран аҕаллым. П. Ойуунускай. Мин этэр тылбын, биэбэкэм эрэ буолларгын, өйдүөн иһит! Айыы аймаҕын аһыттан аҕаллым, орулуос кус сымыытын саҕа араҕас илгэни бырахтым... Ньургун Боотур; Тэҥн. илгэ I (1); 2) былыргы саха өйдөбүлүнэн: Аал Луук Мастан таммалыы турар, араҕас өҥнөөх аптаах убаҕас, сөлөгөй. Θ По представлениям древних якутов: желтая влага, т. е. сок трав, превращающийся в масло; желтая божественная влага, сочащаяся со священного дуб-дерева. [Аар луук мас] Уоттаах харахтаахтар, уһуктаах тумустаахтар Араҕас илгэбэр Амтаһыйан бардахтарына -- Иэйэхсит ийэ хотуна Эргийэн кэлбэккэ, Эҕэрдэлээн көрбөккө, Төрөтөр оҕотун төлкөтө Төннүөх бэйэтэ буоллаҕа... П. Ойуунускай. Аҕыс салаалаах Аар кудук маспыт Айгырыы чэлгийэ үүнүөхтүн! Ол алын эйгэтигэр Араҕас илгэ Алла сытыахтын. С. Зверев; 3) арыыны ойуулаан этии. Θ Эпитет сливочного масла. Дьэ, ынаҕын үүтүн Ыан таһааран, Араҕас илгэни астатыам диэн, Аҕаарыччы кутан Оҥкучаҕар ууран кэбистэ. Саха фольк. Бардам тутуу, барылы кэскил, баай Барылаах, тойон эһэм! Араҕас илгэнэн айах тутабын, уохтаах табаҕынан омуркун ириэрэбин. Амма Аччыгыйа. Араҕас илгэнэн туолан Турдулар оһуордаах ыаҕастар. С. Данилов. Талахтаах чабычахха Араҕас илгэ диэн Арыы оҥорон Айхаллыы олоробут. Саха нар. ыр. II. Илгэ быйаҥ 1) уйгу-байым; туох барыта дэлэгэй баара. Θ Изобилие, полный достаток; благодать. Төрөөбүт дойдубут Төлкөтүн буллубут, Иитиллибит Ийэ дойдубут Илгэ быйаҥын элбэттибит. Нор. ырыаһ. Аан ийэ дойду дьоллоох ньуурун быртаҕыппатыннар, илгэ быйаҥын эмпэтиннэр, чэлгийэр күөҕүн суһуктаппатыннар кинилэр! Амма Аччыгыйа. Ийэ сайын илгэ быйаҥын сомсон ыларга соруммут ыччаттар сайылыкка тахсарга бэлэмнэнэллэр. С. Федотов. 2) өҥ-тот, уйгулаах. Θ Плодородный, изобильный; благодатный. Илгэ быйаҥ сайыммыт Илин диэкиттэн эргийдэ. С. Васильев. Онон, сир-ийэ илгэ быйаҥ иэнигэр бурдук үүннэрэн, от оттоон, сүөһү иитэн эһигини иитиэм-аһатыам. Н. Якутскай. Илгэ быйаҥ эҥэрдээх, Илин итии дойдуттан -- Элиэлиирэ кыылларбыт Эҥэр кэрэ тыалары Эргийээхтээн тэлээрэн, Элийээхтээн кэллэ. И. Эртюков. Олоҕун илгэтэ ким эмэ олоххо балаһыанньата. Θ Социальное положение кого-л. Ким баҕарар тугу да оҥороругар дьон дириҥ өйүгэр, үтүө үгэһигэр, олоҕун илгэтигэр тирэҕирэр. Н. Якутскай. Суут аһыллыбыта: судьуйа үҥсээччилэр уонна туоһулар ааттарын-суолларын, саастарын, олохторун илгэтин, тугу-ханныгы үлэлииллэрин ыйыталаата. А. Бэрияк. Бу күннэргэ холкуоспут саҥа сопхуоска уларытыллан тэрилиннэ. Итини олохтоохтор, үлэһиттэр олохторун илгэтин салгыы тупсарыыга саҥа улахан кыһамньы быһыытынан сыаналыыбыт. "Кыым". Үрүҥ илгэ (үрүҥ тунах илгэ) 1) миф. былыргы саха өйдөбүлүнэн: күүһү-уоҕу, дьолу-соргуну, баайы биэрэр аптаах утах. Θ Божественная жидкость; божественный напиток, придающий человеку силу, богатство и счастье. Эрэйтэн быыһаабыт Сайаҕас салгыннаах, Салбанар минньигэс Үрүҥ илгэ түспүт Үтүө дойдута эбит... П. Ойуунускай. Онуоха бухатыыр: "Ат-татай, оҕолор! Бу дойду аартыга үрүҥ илгэ сүдүрүннээх эбит дуу," дии санаата да кыһаммата, көтүтэн куугунатан истэ. Ньургун Боотур. Уҥа хонноҕун анныттан Улдьаа хамыйаҕы ылан Үрдүк өрөгөр муостаах Үксүүр төлкөтө буоллун диэн Үрүҥ илгэ тунаҕы Өлүөнэ өрүс кытылын Үрдүнэн ыһан унаарытта. С. Васильев; 2) үүтү, үүт аһылыгы ойуулааһын. Θ Эпитет молока и молочных продуктов. Хайҕаллаах үтүө үлэҕэр, "Дьаана кымыһа хаачыстыба знактаах инникитин өссө оҥоһуллан, өссө элбээн сопхуос үрүҥ илгэтэ уохтаах кымыһа буолан дэбилийдин!" диэтэ кини. В. Протодьяконов. Пиэрмэҕэ үрүҥ илгэ өрүс буолан сүүрдэр. И. Данилов. Иван Дмитриев үрүҥ илгэни үксэтиигэ өрөспүүбүлүкэ ыччаттарын көҕүлээбит биир бастыҥ ыанньыксыт быһыытынан биллэр. "ЭК"; 3) өҥ-тот, уйгу-быйаҥ. Θ Достаток, изобилие, благодать. Тоҕой сэлэ иһиттэн, Үрүҥ илгэ үрдүнэн, Үөмэр-чүөмэр үктэнэн, Ойон-көтөн биэриэххэ, Оонньоон-күлэн иһиэххэ! П. Ойуунускай. Үлэ диэн үтүө киһи, Үйэлэргэ өлбөт мэҥэ; Үлэ диэн киһи чиэһэ, Өрөгөйдөөх үрүҥ илгэ. С. Данилов. Ханна дьоннор таһаарыылаахтык үлэлиир, культурнайдык сынньанар, дьаныардаахтык үөрэнэр сирдэригэр, онно үрүҥ илгэ үллэр, уйгу-быйаҥ угуттуур, дьоллоох олох туругурар. И. Данилов.
ИЛГЭ II (3 том, 621 страница). аат. , эргэр. Биир төрүттээх уус, уруу-аймах. Θ Род, родня. Бар дьоммор мааным баранан, Матаамсык аатырбытым, Илгэм эстэн, Ийэ ууһугар Илээт аатырбытым. А. Софронов. Ийэбит-аҕабыт илгэтин, Иитиллэр ийэ буор сирбитин Өстөөхтөр тэпсээри кэллилэр, Өлөрө-өһөрө иһэллэр... П. Ойуунускай.
АЛАР I (1 том, 400 страница). аат.
1. Арыы тыа; сыһыыга үүммүт бөлөх мас. Θ Лесок на открытом месте, роща. Никсиктээх аппалар, кистэлэҥнээх алардар, иччитэх маардар кэннибэр хаалыталаабыттара. Софр. Данилов. Бээбэкээн хас да алардары ааһан, өрүс эниэтигэр өҥөс гына түстэ. М. Попов. Сир ийэм - мин ийэм, Нуктаабыт сиккиэрим уһуктан, Сыһыыны, алары кэрийдэ, Отууну курдаттыы илгийдэ. Р. Баҕатаайыскай.
2. Өрүс хочотугар үүммүт, быста-быста салҕанан барар сэндэлэс ойуур (үксүгэр бэс чагда, хатыҥ чараҥ). Θ Редкий лес в долине реки (обычно березовый, сосновый, чаще всего молодой). Киэҥ аларга - күөрэгэйдэр, Кэтэх тыаҕа - кэҕэлэр Кукууктууллар, күөрэйэллэр, Күнү туойан эрэллэр. “XC”. Туората көстүбэт киэҥ кэрэ алартан Туйаарар чыычааҕым күөрэйэ көрүлүүр. И. Эртюков. Күөх мыраан күлүгэ аларга түһүүтэ Өлүөнэ чэлгийэр биэрэгэр, Холкуостаах хочоҕо, бу дьоллоох дойдуга Өрүүтүн биир ырыа дьиэрэйэр. С. Данилов.
АЛАР II (1 том, 400 страница). аат. , эргэр. Оҕус сыарҕатын ураҕаһа. Θ Оглобли бычьих саней. Оҕус сыарҕа аларын тосту көтөн кэбистэ. АаНА СТОТ.
УЛААТЫЫ (12 том, 116 страница). улаат диэнтэн хай. аата. Сүрүн баҕаһын умнубутун, Умнуу буолбатах, улаатыы. Баал Хабырыыс. А битэмиин аһылыкка суох буоллаҕына, ордук ыччат сүөһү улаатыыта бытаарар. СЕТ ҮА. [Үүтүнэн иитиллээччилэр бастарын уҥуоҕа] чөмчөкөтө ордук улааппытынан уратылаах, ол мэйии улаатыытын кытта сибээстээх. ББЕ З.
ЧАБЫЛАН (14 том, 80 81 страница). чабылай диэн курдук. Кыраны да кыайбат эрээри, аны барыны-бары кыайар-хотор аатыран чабыланыма. Идэлги. Дьиҥнээх хорсун дьоннор мээнэ чабылана сылдьааччылара суох. КНЗ КАӨ. Эн тылгынан эрэ чабыланаргын билэҕин. Эр киһи быһыыта эйиэхэ суох. "ХС".
СЫЫП I (9 том, 522 523 страница). аат. Тутууга үрүт-үрдүгэр эбэтэр кэккэлэччи ууруллар мастар ис өттүлэригэр тутуһар хараҕалара (бииригэр чочоҕор мас саайыллар, атыныгар онуоха үүт оҥоһуллар). Θ Шпунт (выступ, паз или вырез в деревянных деталях для плотного их соединения). Эркин сыыба. Муоста сыыба. Эркин бэрэбинэтэ түөрэ сүгүллэн тахсыбыта, мас сыып оннугар сүүрбэлээх тимир тоһоҕолор атыгыраһа түспүттэрэ. ИКДь. [Станок] аллараа аҥаарыгар ити үүккэ дьобуччу киирэр гына сыып олордуллар. ИПС ЭКИи. Русск. шип.
СЫЫП II (9 том, 523 страница). тыаһы үт. т. Чэпчэкитик "сыы" диэн сыыгынаан тахсан иһэн бүтэйдик быстан хаалар тыас. Θ Подражание лёгкому свистящему звуку, который резко обрывается. Миитэрэй, чэйтэн иккитэ "сыып" гыннаран иһэн баран, Мотуруонаҕа уунна. Н. Түгүнүүрэп. Ср. кирг. шып ‘подражательное слово, выражающее быстрое, проворное действие’.
СЫЫП ГЫН (9 том, 523 страница). тыаһы үт. туохт. Аргыый аҕай "сыып" диэн тыаһы таһаар. Θ Издать лёгкий свистящий звук, который резко обрывается. [Арамаан] хотуурун күөрэччи тутан нүксүрүҥнүү түһээт, оту "сыып" гына биэртэ - арҕас сир ньаассын ото убаһа сиэлин курдук чөмөхтөһөн баран арылла түстэ. Амма Аччыгыйа. Дьиэҕэ киирээппин кытта, кыра быраатым Тоотой сүүрэн кэлэн, тобукпун кууһа түстэ, ону кэтэҕиттэн имэрийэн баран "сыып" гына сыллаан ылбыппар, сөрү-сөп буолан кэтэҕэриин орон диэки сүүрэн тооторуйа турда. С. Тумат. Кини тииһин быыһынан салгыны сыып гына эҕирийэн ыла-ыла саҥарара. ДФС КК.
БААН I (2 том, 69 страница). баай I диэнтэн бэй. туһ. Эрдэлиир Миитэрэй тууна бааммыт кырыалаах саал былаатын сүөрүннэ, бэргэһэтин сулбу тардан ылынаат, хонос гына түстэ. Амма Аччыгыйа. Эмээхсин хараҕын саба баанан баран, быыс тумсугар тахсан олох маска олорор. А. Сыромятникова. Уйбаан этэрбэһин быата сөллүбүтүн баанна. Амма Аччыгыйа.
БААН II (2 том, 69 страница). аат.
1. Харчыны уурар уонна иэс биэрэр тэрилтэ. Θ Банк. Аан дойду үөгүлүүр үптээхтэрэ, хаһыытыыр харчылаахтара туппут-туттарбыт бааннара бүтүн уулуссалар буолан субуһаллар. С. Тарасов. Бааннар сүрүн уонна аан бастакы үлэлэрэ төлөбүрдэри тиксиһиннэрии буолар. В. И. Ленин (тылб. ).
2. хаарты. Хаарты оонньуутугар ууруу (хол. , харчыны). Θ Банк (ставка на кон в карточной игре). Лэгиэнтэй сүүрбэччэ солкуобайдааҕынан остуоска баан тутар. Н. Якутскай. "Баан даа?" - диэтэ Мэхээлэ Доромооноп _ _ хаартытын күүскэ ыга баттаан таһаара-таһаара, мэтэйдээн киирэн барда. Күндэ. Онно хаарты оонньуур үгэннээн турар этэ. Ыксаан хаана ыгыстыбыт Заливанов баан тутар. Н. Островскай (тылб. ).
ПУОС (7 том, 515 страница). аат.
1. Кэтэбилгэ-манабылга турар харабыл. Θ Пост (военный). Уҥа учаастак аһаҕас, үрдүк сир буолан, күнүһүн биир пуоһу, түүнүн патруллары эрэ ыытан манаталлара. Н. Якутскай. Аттаах киһи ыксаабыт куолаһынан тугу эрэ хаһыытаабытыгар, пуоска турар киһи кырыарбыт түүлээх бэргэһэтин өрө аста уонна ол-бу диэки эргийтэлээн көрдө. Эрилик Эристиин. Барыкаада оҥостуутугар, саһарга, кэтииргэ, пуоска турарга бары көмөлөөн үөрэтиэҕиҥ. Л. Габышев.
2. Тугу эрэ кэтээн көрөр, хонтуруоллуур сир, киин, бөлөх. Θ Пост (наблюдательный, контролирующий выполнение чего-л. ). Туох эрэ баарын, [араадьыйа] ханнык долгуҥҥа үлэлиирин, кыраныыссатааҕы пуоска кэтииллэр. Н. Якутскай. Дьиэ бөдөҥ паныалын оҥорор собуот иккис уочаратын тутууга дьокутааттар пуостарын тэрийдибит. "ХС". Быраканьыардааһыны утары охсуһууга сир ахсын пуостар уонна биригээдэлэр тэриллэллэр. "Кыым".
ХОНОЛУН (13 том, 573 страница). хоной диэнтэн бэй. туһ. Оҕонньор үтэһэни кыһарын тохтотон, оҥоро олорон, быһаҕын туппутунан, саҥата суох, тугу эрэ иһиллиирдии, хоноллон олордо. А. Сыромятникова. Хам-түм үрдүк тиит чыпчаалыгар куртуйах хоноллон олороро көстөр. И. Гоголев. Куонаан дьиэ үрдүн көрөн хоноллон олордо. Айталын.
БУУР I (2 том, 599 страница). туохт. , эргэр. Кимиэхэ эмэ кыйахан, кыыһыр. Θ Сердиться, гневаться из-за чего-л. , на кого-л. Туохтан толлойдуҥ, кимиэхэ буурдуҥ? "Буур" өссө биир өйдөбүллээх - кыыһыр диэн. Багдарыын Сүлбэ.
БУУР II (2 том, 599 600 страница).
1. аат.
1. Тайах, таба атыыра (биэс сааһыттан үөһэ өттө). Θ Самец оленя или лося (свыше пятилетнего возраста). Кыстык хаар түһүөн иннинэ өссө биир бууру өлөрөн, саҥа булуустарыгар укпуттара - сайыҥҥы кыылларын этин кытта холбуу. Күннүк Уурастыырап. Уйбаанча дьон сээдьэлиир саҥаларын истээт, аатырбыт олох буурун миинэн онно барбыта. Н. Якутскай. Этэрээт наадатыгар диэн, биэс уонча бастыҥ буурдары Сэргэчээҥҥэ туттардылар. Болот Боотур.
2. көсп. Киһи, дьон бастыҥа чулуута (үксүгэр тард. ф. ). Θ Лучшие из людей (обычно в ф. принадлежности). Эдэр киһи салалтаҕа тахсарыгар күөх ыллык төһө да ытыллыбыт охтуу тардылыннар, бу үлэҕэ киһи буура буолан олордоҕо. С. Федотов. Ханнаный хойгуонан хайаны суулларар Эр бэрдэ дьонноргут, бухатыыр буурдара? Л. Попов. Бөҕөс бөҕөтө тустубут, Буурдьут буура буурдаабыт. Эллэй.
2. даҕ. суолт. Саамай кырдьаҕас уонна улахан (тайах, таба атыырын туһунан). Θ Самый старый и большой, матерый (о самце лося или оленя). Сүүрэр атахтаах сур күүдээҕиттэн буур тайаҕар диэри _ _ бары кини суолун көрөөрү, уон үрэхтэр улаҕаларыттан үмүөрүһэн кэлэ сылдьыбыт курдуктар. Амма Аччыгыйа. Куруҥ ойуурга үүммүт талах ортотугар сүүнэ буур тайах турар эбит. Н. Якутскай. Арай биирдэ буур табаны сүүрдүүгэ Афанасий Христофоров тыһы табаны сүүрдүүгэ Николай Павлов чөмпүйүөннээтилэр. “ХС”. Тюрк. бур, бугра.
♦ Буур кэспит уутун испиккэ дылы - амтана суох, амтана биллибэтэх, миинэ барбатах (чэйи, миини этиллэр). Θ Невкусный (обычно о чае, супе). Оок-сиэ, бу чэйбит буур кэспит уутун испиккэ дылы буолан...
БУУР III (2 том, 599 600 страница). аат. , спорт. Сүүрэн кэлэн уһуну ыстаныы. Θ Прыжок в длину (с разбега). Буурга, куобахха М. Скрябин чөмпүйүөннээтэ. “Кыым”.
БУУР IV (2 том, 599 600 страница). : буур массыына - сири дьөлө үүттүүр массыына. Θ Бур, бурильная машина. Көмүс көрдөөн Ыстаал сэп чыҥкынаата, Буур массыына чуҥкунаата, Маҕыньыыттаах массыына бачыгыраата. Өксөкүлээх Өлөксөй. |
|
|
