Аудиовизуальный фонд исчезающих языков
Записано Кузьминой Р.П.
в с. Тополиное Томпонского района
12 июля 2007г
Нимкам укчэндэку өhирэп би абаганилбу укчэнэмкивутнэ. Дьиӈ өтэл-өтэл элэкэh эвэhэл урэкчэн додун, эмӈэ окат додун битчэл, йаднан-да тарчикан д’эбэннэтнэн йаднан ачча бичэ. Дьэ тарбач ноӈартан гулуӈавур йадкар буркаточ кулудникаhар бичэл. Дьэ тарич боллагана өмнэкэн hивалча, тугэни омолчалан hивалча н’арикан, йачакане бугаhки гиркоhанча, мэндэнэчэ д’уру йак-та бакумча гөникэн. Дьэ, тарич горла-горла окату эмӈэ окату hолча, hалгын болла. Тарапту оранни-да ачча бичэ. Дьэ тарич ӈэнэдникэн hөттиди, hилаллиди эгд’эн-эгд’эн д’ол ойдун урэкчэн hэйэдун тэгэhэнчэ. Тэгэтникэн мулгатча: «Эрэк таӈара гэрбэ бигрэн-гу, ачча-гу бигрэн. Бими-дэ минду йами эти бэлэттэ,-гөнчэ, - би-дэ бэй одай мандуттом». Гөтлэ бичэ тарак бэй.
Дьэ тарич тачин гөникэн мулгатникан тэгэчэддиди йав-да эчэ бакра, йав-да эчэ-дэ иттэ, эчэ-дэ йар. Д’угандулайи мучуча. Аhиӈан таду йаккаре элдэмду биччэ. Ноӈардулатнан гулунтан эрэ биhни болла, уонна hөнтэтнэн йаднан-да ачча.
Дьэ эрэк этикэӈэн гөнчэ, улгимичэ н’ариӈан:
-Эрэк hит-кэ йав нэкми тэгэчэд’энни, йав баканни,- гөнчэ, - д’эбдэвур.
Аhи гөнчэ:
-Би нубав тавром,- гөнчэ,- тарав нубав таврид’ур ириттэкэт ӈидук-тэ ай бид’ин, д’алубган биннэмдэс,- гөнчэ.
Һуйуттид’р тараӈур д’эптид’ур hуклэhэнчэл. Адитта ай бичэ, д’алучал.
Дьэ тарич толкондулайи толкотча эрэк н’ариӈат.
-Эрэк би урэкчэн hэйэдун биддэм, - гөнни,- таду боллагана таӈара гэрбэв илэ биhивэн улгэмдэв,- гөнчэ.
Толкунтон. Толкунтонтуникан төрэчэ. Тарит тарак таӈара болла адитта биhни эбит. Эчин гөнни:
-Д’улай мучули. Мучуракаh боллагана йадимкэнэ Тимина бадикар илдакаh эд’эhкэh hатар анидим,- гөнчэ.
Эрэк миаӈчича эрэк н’ари. Йаккул гэрбэ бичэ бид’ин болла. Тачин гөникэн миалча хуклэдникэн. Миаллиди элбэмдукуй н’өчэ. Н’өрэкэн арай йак дичунни көчукэкэн н’обатикакан хонӈачан дэhчичэ, тогочочча. «Эрэк йак гэрбэ»,- гөникэн эрэк н’арикан hөрриди тэмиhинчэ. Итчэ. Тараӈи:
- Эрэк-таки идук эмчэ. Д’улай ивдэк эрэв, он-ко йан-да эн’энни-да, йан-да, нив-дэ гэрбэ эhни ичур.
Д’улай ивчэ. Аhиӈан оламча:
-Эрэк йак гэрбэв ивэнни?
-Дьэ, эhэм hаро, догор. Һуркэн hут биддэн’ун-дэ. Тара ичим йатми тадур биддэн. Тарко таӈара гөнин минтики hатар эд’эккэh бөдиӈэву. Тарав он урэчин,- гөнчэ.
Дьэ тар тараӈгамур дьэ өлгэвэтникэн бивэчэччэл, көчукэн бичэ тараӈатно. Ѳлгэвэтникэн бивэткэрэчэл. Тарит ноӈан илэ гиркан-да тала урэкчэндулэ эрэк н’ариӈат элгэрэкэн боллагана эрэк арай чамак д’уван бакуканча тарак эд’экэӈэн. Эрэк чамак гэрбэв-дэ тарав-да йади бэркэн’ эрэ бэркэчэннэт болла, мэнди одаӈд’и. Эрэк бэркэн’ бэркэрин. Эрэк чамакаӈи мача, ок-та ок-та уйэлэй эдэӈи мар.
Дьэ, эмдид’и, д’улай эмдид’и өрэӈчиникэчэкэнэт йаӈчанчал эд’эк орчанчал эмникэн өрэӈчиникэн эмчэл. Эмдид’ур дьэ чамаку hигчэ, hигрид’ур букэтын ади-да долбунив д’эптэ болла.
-Дьэ тарбачан эрэк адитта ай эбит,-гөнчэ эрэк бэй.
Букэтын дэлби өрэлдэчэл аhиӈан-да, эрэк бэй-дэ.
Дьэ эрэк аны hонӈачачан аны өлгэвэчэн оча эрэк букэтын. Нумак-та нумак оча. Һонӈачайакам өлгэвми-дэ наар д’улдэдун ӈэнгэрэчэ. Н’овдай мандуткарача. Тар ноӈан йав-да бактан н’учэмӈэ бичэ эбит. Тар д’улдэд’и ӈэнукэникэн иттэкэн эр буйун арай биччэ, оӈкотча. Дьэ эрэк буйуӈэн дьэ эрэк бэркэнд’и йаринканэ нэмкэрин. Буйуӈэнд’эй йанкара букэтын мана. Дьэ тараӈи hигрэн. Дьэ тарит боллагана гөнчэ:
-Эрэк дьэ адит таӈара биhни эбит, би только эрэв эд’экэӈи hоч аич hэлбэтникэн биhэку hин бэй од’имнаву эбит,- гөнчэ.
Дьэ тарит гиа анӈинала мудан биhин эрэк эд’экэӈэн н’обатийакан орчанни иhучэ букэтын. Эрэк буйуӈэнд’эй эр гиаванматлай буйуӈи нандаван hиррид’и эрэк н’ариӈат боллагана мавуткай одла бичэ. Мавуткай оча. Дьэ д’лэhкиндун дьэ тар яйкара hонӈачачами тарич мавутач hурэд’ин йаникан-каре hурэдун д’аватникан ноӈман никандун уйчиникэн д’улдэд’и н’оговчигрэчэ эрэгэр. Дьэ тараптукун д’алутникан биhи оча эрэк бэй. Тадук боллагана амарла эрэк хонӈачайакан йавкан одни болла. Тараӈи д’улдэд’и н’овукатникан эрэк авгич эмчэ эмиэ йак эрэ hаттикан эмдин. Эрэк hаттикан эмчэ. Эрэв эд’экэӈи эрэк н’арикан гөнчэ:
-Эрэк би ондату бидэн, - гөнчэ, - дьэ эрэк ондатчи йак этэм эӈэйэ од,-гөникэн.
Эрэк hаттикан эрэк н’обатийакан ноӈан йалан-каре йавкачандулан эмдин-дэ. Дьэ тарбач эмчэлэн тар д’өр hаттикайакан одни н’ан тар йавканни биhни. Дьэ тарит тараптукун дьэ эрэк эвэн орапчи оча уhу.
Тачин гөникэн укчэндын би өhирэп абыгав.
Расскажу вам сказку, которую рассказывали наши дедушки. Давным-давно жили эвены среди горных хребтов, на берегу широкой реки. У них не было ни еды, ничего. Они добывали огонь при помощи кварца.
Однажды, когда приближалась зима, один парень решил хоть что-то добыть, чтоб поесть. Пешком перешел через широкую реку. У него и оленей-то не было. Долго шел и чтоб отдохнуть сел на большой камень. Сидит и думает: «Бог существует или нет. Если он есть, почему мне не помогает. Я тоже хочу нормально жить».
Вот так он думает, сидит. Ничего не добыл, никого не увидел, ничего не сделал. Вернулся домой. Жена его сидела в чуме. У них был только огонь и ничего больше. Муж спрашивает:
-Почему ты сидишь, ты нашла что-нибудь?
Жена говорит:
-Я собрала корни растений, - говорит.- Если мы сварим эти корни, то получится очень вкусная еда. Мы наедимся вдоволь.
Они сварили корни растений и наелись досыта. И правда вкусная и сытная еда получилась. Легли спать, и снится мужчине сон. Во сне он спрашивает: «Я стою на вершине горы, и спрашиваю, где живет Бог»,- говорит. Оказывается он и правда существует. Он сказал:
- Возвращайся домой. Когда ты вернешься домой, на завтрашний день утром я подарю тебе священного оленя, - говорит.
Мужчина очень удивился. Что же это может означать. Так он проснулся. Проснувшись, вышел из чума. Выходит и видит лежавшего белого олененка. Он подошел и потрогал. Смотрит. Откуда он мог появиться. Занесу-ка его домой, у него нет ни матери, никого. Занес домой. Жена его удивилась.
-Что ты занес?
-О, сам не знаю. Там он лежал. Бог сказал, что подарит мне священного оленя. Это он, наверное,- говорит.
Начали они его растить. Он у них был маленьким. Мужчина всюду его водил с собой. Однажды, когда они так шли, он нашел нору тарбагана. Этот олень подсказал. Раньше он (мужчина) никогда не добывал тарбагана. Мужчина выстрелил из ружья. Убил этого тарбагана. Вернувшись с эдеком на стойбище, мужчина разделал мясо тарбагана, и они несколько дней ели это мясо.
-Оказывается и правда хорошо,- говорит мужчина.
И жена, и муж очень обрадовались. Мужчина постоянно начал водить с собой этого олененка. Этот олененок стал очень смирным. Олененок всегда старался идти впереди мужчины. Идут они так и видят дикого оленя. Мужчина убил этого дикого оленя и разделал его. Говорит:
-Оказывается и правда есть Бог. Мне надо беречь своего эдека, тогда все у нас будет хорошо. Наконец-то, мы по-человечески заживем.
В конце следующего года этот олененок подрос и вырос в большого красивого оленя. Из шкуры дикого оленя мужчина сделал себе аркан. Привязав на шею аркан, мужчина начал водить эдека всюду с собой. Эдек уже вырос и превратился в большого красивого оленя.
Однажды, когда они так шли, откуда-то появилась олениха. Мужчина говорит своему эдеку:
-Пускай она будет моим оленем-манщиком. С помощью этого оленя-манщика я стану богатым,- сказал.
Эта важенка пришла к этому эдеку. С тех пор у эвена стало много оленей.
Вот так рассказывали старые люди.