Тылдьыт Кинигэ Кэпсээ Таайбараҥ Наука
Саха Русский

ТААЙБАРАҤ

Саха тылын улахан быһаарыылаах тылдьытынан

Таайбараҥ

                 
       
             
     
                 
                 
                 
     
             
       
                 

Эппиэттэр

1. ӨРБӨ. 2. ЭРЭКИНЭ. 3. ЫНАХ. 4. ТӨБӨ. 5. ХААЛ. 6. КӨҺҮТҮС. 7. ХАРАЛАА. 8. СҮӨМ. 9. АРАЙ. 10. МУУС. 11. БУРҔААН. 12. АҔАЙ.
      

    1. ӨРБӨ (7 том, 446 страница).

      даҕ. , эргэр. Өрөн оҥоһуллубут.   Θ Плетеный. Өрбө сөрүө. ПЭК СЯЯ. Тюрк. өрмө, өрме.


      

    1. ЭРЭКИНЭ (15 том, 347 страница).

      : эрэкинэ чуоҕур (эчикийэ чуоҕур) – таабырын дьүһүннүүр тыла (чуолкай суолтата биллибэт).   Θ Образное загадковое слово (прямое значение неизвестно). Эргиэни элэтэр, барсы баратар, көлөһүнү көтүтэр эрэкинэ чуоҕур (эчикийэ чуоҕур) баар үһү (тааб. : хаарты).


      

    1. ЫНАХ (14 том, 439 440 441 442 страница).

      аат. От аһылыктаах, хороҕор муостаах, үүтүн, этин иһин иитиллэр дьиэ сүөһүтэ.   Θ Крупное домашнее молочное животное отряда парнокопытных, самка быка, корова. Биир сарсыарда туран, биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин алаас сыһыыга ынаҕын сылгылыы барбыт үһү. Саха фольк. Ынахтар маҕыраһыылара, дьон саҥата ньамалаһыыта имик-самык соҕустук тыа баһынан охсуллан иһиллэр. Эрилик Эристиин. Биһиги биир ынахпытыгар салаа ото суох хааллыбыт. М. Доҕордуурап.

      ♦ Бургунас <ынах> муоһа (муостара) булгу (булгурута) тоҥор (барар) тымныыта көр бургунас. Тохсунньу кыыдаан дьыбара чыҥкыныы турара, силлээбит сил сиргэ тиийбэккэ муус буолан тобугуруу тохторо. Бу буоллаҕа дии бии бургунас муоһа булгурута тоҥор тымныыта. П. Ойуунускай. Бургунас ынах муоһа булгу тоҥор тымныытыттан Букатын кыһаммакка Тэҥкэ харыйатын төбөтүгэр Лэкээрийэр буоларым! П. Тобуруокап. Бургунас (ынах) муоһун курдук (муоһунуу) көр бургунас. Бургунас ынах Муоһун курдук, Дьүөрэлэһэн үөскээбит Үөлээннээхэй дьүөгэлэриэм. НЫ. Бургунас ынах муоһун курдук Бур-бур буруо бурулуйан Өһөгөйдөөх өҕүргэни Өрө тэлэйэн [тахсар]. П. Ойуунускай. Сылгыта сылгы үрдүнэн барбыт, ынаҕа ынах үрдүнэн барбыт фольк. – сүөһүтэ олус элбээбит.   Θ Скот его сильно расплодился (букв. лошади его через лошадей пошли, коровы его через коров пошли). Сытар ынаҕы туруорбат киһи көр сыт I. Аҕам эрэйдээх чугастааҕы дьонунуу-сэргэтинии, сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас киһи этэ. Далан. Онно Дьаллааһын үрүйэтигэр олохтоох Хахаарар Иван диэн сытар ынаҕы туруорбат сымнаҕас, сүүрбэччэ сүөһүлээх, булчут киһи баара. М. Доҕордуурап. Өксүөн туох да дьиэгэ суох ыраас, сытар ынаҕы туруорбат көнө киһи дуо? У. Нуолур. Сытар ынах ханнын саҕа – сүүнэ улахан, көһөҥө, сымара.   Θ Большой, огромный как глыба ( букв. с брюхо лежащей коровы). Аҕыс тараах хайа таастарыттан Сытар ынах ханнын саҕа Хара таастар Лачыгырыы таҥнары саккыраатылар. Ньургун Боотур. Биир ынах ханнын саҕа хара сымара таас үрдүгэр олорон табахтаатылар. Болот Боотур. Ынах ханнын саҕа хара таастан тирэнээт, устан даллайан иһэр алаас аҥаарын саҕа муус үрдүгэр ыстанан кэбистэ. П. Филиппов. Тарбаабыт ынах курдук (кэриэтэ) көр тарбаа. Манна да ол элбэх, биһиги син биир тарбаабыт ынах курдукпут, муннубутун тоҕу саайдахтарына, саһан туран соттуохпут. А. Сыромятникова. Ынах маҥыраабат, ыт үрбэт буол – ыт үрбэт, ынах маҥыраабат буол диэн курдук – көр ыт II. Биһиги ынах маҥыраабат, ыт үрбэт дьоно буола кырыйдыбыт. Ынах муоһун курдук – иккиэ буолан биирдик, тэбис-тэҥҥэ, хайалара да чорбойбокко.   Θ Одинаково, в равных условиях (букв. как два рога коровы). Сордоохтор, ынах муоһун курдук, сэргэстэһэн үөскээбиппит, биир суорҕаҥҥа-тэллэххэ сыппыппыт. Суорун Омоллоон. [Сэмэн оҕонньор:] Мин ынах муоһун курдук, иккиэйэх үөскээбит, бэйэбиттэн сэттэ сыл балыс бырааттааҕым. "ХС". Ынаҕы ыҥыырдаабыкка дылы (ыҥыырдаабыт кэриэтэ) – олуона, сөп түбэспэт, дьүөрэтэ суох.   Θ (соотв. как корове седло (сидит). Учуонай буолуох киһи төһө бэрт учуутал буолуой? Арааһа, ынаҕы ыҥыырдаабыт эбэтэр сүүрүк акка бурҕалдьы кэтэппит кэриэтэ буолуо. Н. Лугинов. Бэйэтигэр уурбут-туппут курдук сөп түбэһэр былаачыйаны, үрдүк хобулуктаах түүппүлэни кэппитэ аһара кэрэтитэр. Киниэхэ тэҥнии туттахха, икки дьүөгэлэрэ олох атын, ынаҕы ыҥыырдаабыт курдук быһыылаахтар, тутуулаахтар. Н. Босиков.

      ◊ Киэһээҥҥи (киэһээ) ыам (ынах) көр киэһээҥҥи. Киэһээ ынах буолла. Суорун Омоллоон. Көтөх ынах көр көтөх II. Көтөх ынах буоларга сөбүлэспит оҕолор муостаҕа эбэтэр сиргэ ойоҕосторунан сытан биэрэллэр. ОВЕ СОо. Ыччат өттө анньа-бөрдө, кулааһай кустаах кыырт, көтөх ынах, Ылдьаа-Дьаакып буола оонньоотулар. ИН ХБ. Күнүскү ыам (ынах) көр күнүскү. Күнүскү ынах күргүөмэ буолтугар Суоһалдьыйа Толбонноох Доҕор оҕолоро Мойуос обургу сүүһүнэн ынаҕын мөрүөрэн аҕалан Ыары сылдьар кэмнэригэр. С. Зверев. Оҕонньорбут киэһэ эрдэ соҕус саҕалаан баран, нөҥүө күнүгэр күнүскү ынах саҕана уурайда. П. Ойуунускай. Ол олордоҕуна, хойукку күнүскү ынах саҕана, горн ыҥырыыта "ту-ту-ту" – диэн кээлтэ. Суорун Омоллоон. Саха ынаҕа – тыйыс тымныыны тулуйарынан, кыра аһылыктааҕынан, хойуу үүтүнэн, этин тахсыыта элбэҕинэн уонна минньигэһинэн уратылаах сахалар былыр-былыргыттан иитэн кэлбит дьиэ сүөһүлэрин боруодата.   Θ Аборигенный якутский рогатый скот: порода, отличающаяся высокой приспособленностью к экстремальным условиям Крайнего Севера, а также высокой жирномолочностью, хорошими вкусовыми качествами мяса и молока, устойчивостью к болезням. Саха ынаҕын түүтэ хойуу, сылааһы тутарыгар аналлаах хойуу ньуолах түүлээх. Ол иһин тымныыны үчүгэйдик тулуйар. Саха ынаҕа. Түөртүүр ынах – киэһээҥҥи түөртүүр диэн курдук (көр түөртүүр). Күн түөртүүр ынах буолан эрэр эбит, алааска онно-манна сүөһүлэр мэччийэ сылдьаллар. Н. Неустроев. Күн түөртүүр ынах буолуута, муус көтөҕүллэн, бысталанан, устубутунан барар. Р. Кулаковскай. Түөртүүр ынах иннинэ аҕай Дьэбдьэкиэйэ балаҕанын ааныгар тахсан, хотуур сүгүүлээх икки киһи иһэрин чарапчыланан көрдө. А. Сыромятникова. Ыанар ынах көр ыан. [Кымаах Байбал] билигин хаһаайыстыбатыгар сүүрбэттэн тахса сүөһүлээх, уон ыанар ынахтаах, икки көлүнэр оҕустаах, биэс биэлээх уонна биир аттаах. А. Бэрияк. Ыанар ынахтар уолан хаалбыттара. И. Данилов. [Даадалай Дабыыдабыс] сураҕа, бэркэ байан, үс-түөрт ыанар ынахтанан, оҕолоро улаата охсон, ньир-бааччы олорор курдук кэпсииллэр. Кустук. Ыанньык ынах көр ыанньык. Сайылыкка ыанньык ынах үөрэ титииктэн тахсан мэччирэҥ диэки үүрүллэн эрэрэ. И. Никифоров. Быйыл ыанньык ынах тохсунньу, олунньу ыйдарга маассабайдык төрүүрэ күүтүллэр. "Кыым". Үрүҥ сап курдук, өрүү сыыйан Өлгөм үүт-сөлөгөй чарылыыр, Тобуктаан олорон саха кыыһа Ыанньык ынаҕын ыксаан ыыр. П. Черных-Якутскай (тылб. ). Ынах арыыта көр арыы II. Аҕам ынах арыыта Амтанныйан астыйдын, Туҥуй ынах суората Тумаланан тубустун. Күннүк Уурастыырап. Ынах барааҕа көр бараах. Ынах бараахтара нэс да көтөрдөр, олох куоппаттар ээ. Ынах бүөрэ түөлбэ. – сир оллура-боллура, оҥхойдоох сир.   Θ Неровная, бугристая, ухабистая местность. Ыарҕа былаастаах, куһаҕан оллороот-боллороот суоллаах ынах бүөрдээх сиринэн сэлии былаастаах хаамыынан анньан испитим. Н. Заболоцкай. Куобах оллороот-боллороот, ынах бүөрэ сирдэринэн эрийэ-буруйа сүүрэр, охтон сытар маһы, сылбаҕы үрдүнэн ойуоккалыыр. "ХС". Ынах быата көр быа. Ынах быатын үктүү-үктүү, кэлбит сиринэн төттөрү кыдьыгылдьыйда. М. Доҕордуурап. Ынах кута көр кут II. Умуһахха сииктээх буолан ынах кута бөҕө ыспыт. Ынах омурда көр омурт II. Лоҥкууда үрэх халдьаайы хайаларын сирэйдэрэ харааран, ынах омурда тахсан, самаан сайын иһэрин санатар. М. Доҕордуурап. Ынах сүөһү көр сүөһү. Онон бу дьон сүөһүлэриттэн уон толуу сылгы, уон толуу ынах сүөһүнү үүрэн дойдулаабыттар. Эрилик Эристиин. Күөл кытыытыгар ынах сүөһү үөрэ мэччийэн, хара тордох курдук, ааллаһа сылдьар. М. Доҕордуурап. Ынах сүөһү сахаҕа бастыҥ баайа, иитимньитэ буолара урут. А-ИМН ОЫЭБЫ. Ынах тыла көр тыл I. Суола үрэҕиттэн үс мундуну тутан аҕалбыттар. Кэнники чохулары, ынах тылларын иитэн көрбүттэр. "ББ". Андрей кымырдаҕастар уонна ынах тыла, бэйэлэрин ыйааһыннарыгар тэҥнээтэххэ, ытыран баран элбэҕи көтөҕөллөрүн туһунан суруйтарбыта. "ХС". Дубровскай буоллаҕына суорҕаҥҥа-тэллэххэ сытан хаалла: уезд лиэкэрэ ынах тылынан хаанныы оҕуста. А. Пушкин (тылб. ). Ынах хаана көр хаан I. Ынах хаанын сылгы хаанын курдук астыыллар. Сылгы субайынааҕар хараҥа дьүһүннээх буолар. КЕФ СТАҮө. Ынах чыычааҕа зоол. – уонча көрүҥҥэ арахсар барабыайдыҥылар этэрээттэригэр киирэр, уһун кутуруга куруук үөһэ-аллара хамсыы сылдьар, үөнүнэн-көйүүрүнэн аһылыктанан сүөһү далыттан арахпат кыра чыычаах: сорох көрүҥнэрэ өрүөстээх төбөлөөх, сорохторо саһархай түөстээх уо. д. а. буолааччылар.   Θ Птицы из отряда воробьиных разных видов с длинными, постоянно покачивающимися сверху вниз хвостами: с жёлтыми грудками – жёлтые трясогузки, с белым оперением на голове – белошапочные овсянки. Ол араҕас түөстээх ынах чыычааҕа этэ. Н. Заболоцкай. Үрдүлэринээҕи лабааҕа өрүөстээх төбөлөөх ынах чыычааҕа кэлэн түстэ. В. Титов. Талах быыһыгар хардьаҥ чыычаах саҥарар, үөт лабаатыгар ынах чыычааҕа араҕас түөһүн күҥҥэ тоһуйан олорор. И. Сосин. Ынах эмиийэ бот. – хатыҥ, тиит, бэс булкаастаах тыаҕа үүнэр, сырдык кыһыл өҥнөөх хааппыла курдук быһыылаах өлүүскэлэртэн турар отонноох, 10-15 см уһуннаах умнастаах норуот медицинатыгар киэҥник туттуллар эмтээх үүнээйи.   Θ Встречающееся в смешанных лесах многолетнее травянистое растение, высотой в 10-15 см, с плодами из ярко-красных костянок, соединённых основаниями в ягоды; широко применяется в народной медицине при различных заболеваниях, костяника. Ынах эмиийин сэбирдэҕин, отонун оргутан битэмииннээх муорус, сироп оҥостон иһэр туһалаах. ДТС, тюрк. инэк.


      

    1. ТӨБӨ (10 том, 516 517 518 519 520 521 страница).

      аат.


      1. Мэйиитэ, көрөр-истэр уорганнара баар киһи, сүөһү этин-сиинин сүрүн миэстэтэ, бас; тоноҕоһо суох харамайдарга – билгэ уорганнара, айахтара баар илин өттүнээҕи туспа миэстэлэрэ.   Θ Голова (человека или животного). Чооруос чыычаах төбөтө кыһыл ээ. Амма Аччыгыйа. Төбөбөр кус сымыыттаабыта, өлөр суолтан бөрө быыһаабыта. Т. Сметанин. Олохтоох ыал ыалдьыты балык төбөтүнэн күндүлүүллэр. Н. Габышев.


      2. Туох эмэ уһуга, синньигэһэ; үрүт өттө, чыпчаала.   Θ Кончик (пальца), тонкая сторона; верх, вершина чего-л. Тарбахтарын төбөлөрүнэн остуолу тоҥсуйбахтаан кэбистэ. Амма Аччыгыйа. Киирэн эрэр күн тиит төбөтүттэн арҕаа түннүгүнэн өҥөйөн дьэс алтанынан истиэнэҕэ сыдьаайда. М. Доҕордуурап. [Ытык сэргэтин] маһа синньигэс - быһар төбөтө уон биэс сэнтимиэтир холобурдаах. Багдарыын Сүлбэ.


      3. Үүнээйи (хол. , бурдук, сибэкки) үөһээ куоластаах, тыллар, сиэмэлэнэр өттө.   Θ Верхняя часть растения (напр. , хлеба, цветов) с колосьями, цветками, семенами, головка. Бурдук, төбөтө астаннаҕына эрэ, ас буолар (өс хоһ. ). Буолак саҕатыгар үүммүт икки сибэккиттэн биирдэстэрин төбөтө быстан, төрдүгэр түһэн сытар. Суорун Омоллоон.


      4. Киһи ороҥҥо сыттанар, бастанар өттө (тард. ф. тут-лар. ).   Θ Изголовье. Түүнүн атаҕар туора биир оҕону, төбөтүгэр туора биир оҕону, улаҕатыгар биир оҕону, иннигэр биир оҕону уктан сытара. С. Васильев.


      5. Туох эмэ (сүөһү) ахсаана.   Θ Единица счета (скота), голова. 781 кулуну ылар былааннааҕын 1020 кулуну ылан, 289 төбөнөн аһарда. ТССКС. Ынах сүөһү өлүүтэ 420 төбөнөн аччаата. "Ленин с. ". [Ыанар ынах] билигин былаантан -- 975 төбөнөн аҕыйах. "Кыым".


      6. көсп. Туох эмэ (хол. , ыстатыйа, тиэкис) аата; айымньы (кинигэ) чааһа, түһүмэҕэ, баһа.   Θ Название, заголовок какого-л. текста (статьи); глава (книги). Кинигэҕэ кулуттар тустарынан сыалай төбө анаммыт. Эрчимэн. Ааспыт төбөҕө Болот Арбатскай үлэтин туһунан "эмиэ хаалларабыт дуо" диэн санаан аһарбыта баара. В. Яковлев. Хаһыат аҥаарыттан саҕаланар "Неофициальная часть" диэн төбөнөн тахсыбыт матырыйааллар ордук интэриэһинэйдэр. "Саха с. ".


      7. көсп. Туох эмэ (хол. , үрэх) синньигэс саҕаланар өттө, уһуга.   Θ Верховье (реки). Үрүйэ төбөтүгэр, үрэх баһыгар бүкпүт баайдар. Амма Аччыгыйа. Массыына систэн биһиги үрэхпит төбөтүгэр киирдэ. Далан. Манна Улуу Үрүйэ төбөтө тиксэр. ПИС СТС.


      8. көсп. Киһи өйдүүр, толкуйдуур дьоҕура, өй.   Θ Ум, сознание человека. Төбөҕө араас санаалар элэҥнэстилэр. Н. Лугинов. Элбэх төбө үчүгэй, хотуулаах, тобулумтуо буолуохтаах. Н. Габышев. Эппиэт Байыкка төбөтүгэр бэлэм этэ. Н. Заболоцкай.

      ♦ Муннун төбөтүн <да> быктарбат - биирдэ да сылдьан, көстөн ааспат.   Θ соотв. не оказать носу. Биирдэ эмэ, саатар, муннугут төбөтүн быктарбаккыт дуо, Эһиги, ити хотоҥҥо? "ХС". Төбө (бас) абыраҕа көр абырах. Төбө абыраҕа барахсан ханна тиэрпэтэҕэ, тугу оҥорботоҕо баарай. И. Егоров. Төбөҕүн (баскын) абырахтан көр бас II. Сорохторо "төбө абырахтанар" арыгыны аҕалан, онтон эмиэ -- айманан-сайманан барыахтара. Болот Боотур. Ким сүүс, ким биэс уон кыраамынан төбөлөрүн абырахтана-абырахтана, аһаан иһэллэр. Н. Босиков. Төбө тыырбыт аҥаара көр аҥаар. [Отторун] төбө тыырбыт аҥаара, аһыҥа кирбит ходуула этэ. В. Протодьяконов. Бириис төбө тыырбыт аҥаарын маймааннар уйунуохтаахтар. Уот ч. Бар дьон төбө тыырбыт аҥаара аһылык бородуукталарын эрэ туһугар мөхсөр. "Кыым". Төбөҕөр хатаа – өйгөр хатаа диэн курдук (көр өй). Быданнааҕы да суолу киһи төбөтүгэр хатаан сылдьар буолар эбит. "ХС". Төбөҕөр (баскар) ытыар көр бас II. Өскөтүн эһигини Уралец хамаандалыырын көҥүллээхтэхпинэ, кини барыгыт төбөҕүтүгэр ыттыаҕа. ОТК. Итинник киһини өрөр таһаардахха, -- төбөҕөр ыттыа. "ХС". Дьахтары төбөлөрүгэр ытыарбыт эр дьоннор эрэйи көрөллөр, тоойуом. П. Ламутскай (тылб. ). Төбөҕүн (баскын) сыс (төбөҕүн сыстар) көр бас II. [Тойотторго] экчи кииринимэ, төбөҕүн сыстарыма. А. Фёдоров. Киһи төбөтүн сынньыма, мискийимэ. НАГ ЯРФС II. Дьокутааттары барыларын төбөлөрүн сыстылар быһыылаах. "ХС". Төбөҕүн үлэлэт - мээнэ буолбакка, өйдөөн-дьүүллээн тугу эмэ гын, толкуйдаа.   Θ соотв. работать головой. Манна төбөнү үлэлэтиэххэ наада. "ХС". Төбөҕүн холбоон - баскын холбоон диэн курдук (көр бас II). [Кини] дьахтар көмөлөһөөрү гыммытын аккаастаммыта. Алла Лазаревтыын төбөлөрүн холбообуттара. Далан. "Махынаасыйаларга" биир буола түһэн, төбөлөрүн холбууллара. Р. Баҕатаайыскай. Төбөҕүттэн мат - олус улаханнык накаастан.   Θ соотв. лишиться головы. Быть сурово наказанным. Дьэкиим биллэр эрэ, төбөҕүттэн матарыҥ чахчы. Н. Заболоцкай. Төбө иччитэ - сиэрэ суох улахан төбө; оннук төбөлөөх; олус ырбыт-дьүдьэйбит.   Θ Чрезмерно большая голова; большеголовый; сильно исхудавший. [Бөрө] уҥуохтаах тириитэ эрэ ордон хаалан, быһар быһаҕаһа бүтүннүү төбө иччитэ буолбут. Р. Кулаковскай. Төбөҥ бүтүн эрдэҕинэ калька - тутуллан накаастана иликкинэ.   Θ соотв. пока голова цела. Төбөҕүт бүтүн эрдэҕинэ, Төннө туруҥ, түөкүттэр! Эллэй. Төбөҥ оройунан түс көр орой. Туоскун төрдө-төбөтө биллибэт чөҥөрө чүөмпэ кэриэтэ үлэҕэ төбөтүнэн түспүт быһыылааҕа. Софр. Данилов. Үлэҕэ төбөм оройунан түспүтүм. М. Доҕордуурап. Эрэдээксийэ күргүөмнээх олоҕор бастакы күммүттэн төбөбүнэн түспүтүм. НАГ ЯРФС II. Төбөтө буһарар кэпс. - барыны бары үчүгэйдик ырыҥалаан быһаарар.   Θ Голова варит у кого-л. Дьүһүнэ бүрэтин көрүмэ - төбөтө буһарар. НАГ ЯРФС II. Төбөтө саахынаата кэпс. - төбөтө куугун-хааҕын буолла.   Θ Шумит в голове. Тыастан-уустан төбөм дэлби саахынаата. НАГ ЯРФС II. Төбөтө төкүнүйэр - өлөрүллэр, суох гыныллар.   Θ Быть убитым, уничтоженным (букв. голова покатилась). Төһө эрэ дьонум Төбөлөрө төкүнүйэр?!! П. Ойуунускай. Төбөтө (өйө, мэйиитэ) хамсаабыт - өйө (мэйиитэ) хамсаабыт диэн курдук (көр өй). Бу киһи туох үлүгэрдээҕин айманна, төбөтө хамсаабыт дуу? Төбөтө ыаҕастаах (тордуйалаах) уу курдук <дьалкыҥныыр> – баһа ыаҕастаах уу курдук <дьалкыҥныыр> диэн курдук (көр бас II). [Томмот] хамсаатар эрэ, төбөтө тордуйалаах уу курдук дьалкыҥныы түһэр. Софр. Данилов. [Маша] төбөтүгэр ыаҕастаах уу дьалкыҥныырга дылы. "ХС". Төбөтө ыалдьыбат - туох эмэ туһунан долгуйан, санаан, толкуйдаан, кыһаллан көрбөт.   Θ соотв. голова не болит у кого-л. , не беспокоиться о чём-л. [Кинээс хамначчыттара аччыктыылларын туһунан] төбөтө ыалдьыбат эбит. Н. Заболоцкай. Былыр кыһынын төбө ыалдьыбат гына оттууллара. С. Никифоров. Төбөтө ыараата - утуйуон олус баҕарда, наһаа утуктаата.   Θ Сон одолел (букв. голова стала тяжёлой). Айакка, төбөтө ыараата, уута кэлбитэ бэрт. Н. Заболоцкай. Төбөтө эргийэр - 1) мэйиитэ эргийэр, иирэр.   Θ Голова кружится у кого-л. , голова идёт кругом у кого-л. Итирдим, -- төбөм эргийдэ. Амма Аччыгыйа. Сиэллээхэп төбөтө эргийдэ, Иэдэһэ, кулгааҕа итийдэ. С. Васильев; 2) туохтан эмэ олус дэбдэйэр, киһиргиир, тугу да дьиҥнээхтик өйдөөн-дьүүллээн быһаарбат буолар.   Θ Утрачивать способность здраво рассуждать, трезво относиться к окружающему, сильно бахвалясь (соотв. голова вскружилась у кого-л. ). Хайҕана эрэ түстэллэр, төбөлөрө эргийэр Төбөттөр син элбэхтэр. М. Ефимов. Таба итинтэн төбөтө эргийбитэ, киэбиримтэҕэй буолбута. Эвен. фольк. Төбөтүгэр таҕыста - мэйиитин эргитэн барда, холуочутта (арыгы туһунан).   Θ соотв. ударило в голову (о водке, вине). Арыгылара төбөлөрүгэр тахсан, -- Коляны хайҕаан таҕыстылар. Болот Боотур. Сокууската суох испиттэрэ арыгылара төбөлөрүгэр тахсан барар. Н. Якутскай. Бүгүн испит аһыы уута төбөтүгэр тахсан уонна ити тылтан тэбиэһирэн, дьэ буолан турда. С. Никифоров. Төбөтүгэр түспэт (киирбэт) - 1) хайдах да кыайан өйдөммөт, өйгө хатаммат, баар буолбат.   Θ соотв. не идёт, не приходит в ум кому-л. Бу түүн онтон атын өй төбөтүгэр киириэ суох быһыылаах. Софр. Данилов. Быһаара сатаата да, төрүт төбөбөр түспэт. НАГ ЯРФС II; 2) киһи кыайан өйдөөбөт, ылыммат, өйгө баппат.   Θ Никак не укладывается в голове. Оо, тукаам, мин төбөбөр түспэт сэһэни сэһэргээтиҥ. Эчи саныахпын да саллабын. Болот Боотур. Төбөтүн илгистэр - тугу эрэ олус сөҕөр.   Θ Удивляться чему-л. , восхищаться чем-л. Уйбаныап судаарыскай мин охсорбун көрө-көрө, төбөтүн илгистибитэ. Р. Кулаковскай. Төбөтүн <быһа> илгистэр – баһын (төбөтүн) быһа илгистэр диэн курдук (көр бас II). Оҕонньор ылыммата, -- төбөтүн илгистэн кэбистэ. Софр. Данилов. Анарааҥыта сонньуйан ылла, төбөтүн быһа илгиһиннэ. П. Филиппов. [Аида] өйдөөбөтөҕүн биллэрэн, төбөтүн илгистибитэ. "ХС". Төбөтүн иирт - ким эмэ өйүн-санаатын дэлби булкуй, сыппат.   Θ Морочить голову кому-л. , вводить кого-л. в заблуждение. Төбөҕүн ким эрэ иирдибит быһыылаах?! Наһаар буолуо? Р. Баҕатаайыскай. [Михаил:] Эн төбөҕүн ити Бадин курдук нууччалар иирпиттэр. С. Ефремов. [Өҥүрүк куйаас] төрүт да мөлтөөн иһэр төбөнү -- иирдэн кэбистэ. Н. Заболоцкай. Төбөтүн (төбөтүттэн) имэрий - ааттаа, аһын, өрө тут, көҥүл ыыт.   Θ Гладить по головке кого-л. , потакать, потворствовать кому-л. Доҕорбун кыра оҕо курдук төбөтүн имэрийэ, ааттаһа олорбутум. Амма Аччыгыйа. [Эдэр байыас:] Төбөҕүттэн имэрийбэттэрэ буолуо. Мин эйиэхэ ымсыырбаппын. И. Гоголев. Кинини төбөтүттэн имэрийэ олоруохтаахпын дуо? А. Фёдоров. Төбөтүн көтөхтө (өндөттө) - бэйэтин көрдөрөн, актыыбынай буолан барда.   Θ Начинать действовать, активно проявлять себя; поднимать голову. Булуҥ диэкинэн үрүҥнэр төбөлөрүн көтөҕөн эрэллэр. Болот Боотур. Вейтлингк уонна Кабе диэки буолааччылар эмиэ төбөлөрүн өндөппүттэрэ. ЛВ МТА. Төбөтүн кэҕиҥнэтэр - сөбүлэһэр, биһириир.   Θ Соглашаться, одобрять, согласно кивать головой. Мин эйиэхэ биир сэһэни кэпсиэхпин истиэҥ дуо?. Кыыс төбөтүн кэҕиҥнэттэ. "ХС". Төбөтүн олоруута үчүгэй кэпс. - булугас өйдөөх, тобуллаҕас толкуйдаах.   Θ соотв. голова на плечах. Бу оҕо төбөтүн олоруута үчүгэй эбит. Төбөтүн оройо аһыллар - улаханнык куттанар, долгуйар, соһуйар.   Θ Сильно испугаться, взволноваться. Эмискэччи, тымныы уунан ыспыттыы, этэ дьар гына түстэ, төбөтүн оройо аһыллан, сүрэҕэ ыйыллан ылла. Т. Сметанин. Төбөтүн оройунан истэр - тугу эрэ олох сөбүлээбэт, букатын ылыммат.   Θ Совершенно не воспринимать что-л. , никак не соглашаться с чем-л. [Гаас киириитин] оҕонньор төбөтүн оройунан истибитэ. В. Иванов. Төбөтүн оройунан көрбүт - оройунан (төбөтүнэн, уолугунан) көрбүт (тыыммыт) диэн курдук (көр орой). Уол мэниктээн эмиэ төбөтүн оройунан көрбүт дии. Төбөтүн санньыппыт - санаарҕаабыт, санньыйбыт, улаханнык хараастыбыт.   Θ Опечалиться, прийти в уныние; соотв. повесить голову. Баһыккалаах, Нараҕаннаах, Ньургуһуну кистээн бүтэрээт, төбөлөрүн санньытан, -- дьиэлэригэр бара тураахтаабыттара. Дьүөгэ Ааныстыырап. Төбөтүн сүүйтэрбит (сүтэрбит) - кимиэхэ, туохха эрэ олус ылларбыт, убаммыт, онто суох сатаммат курдук буолбут.   Θ соотв. потерять голову (напр. , влюбившись в кого-л. ). Ханнык да тойон-хотун бэриккэ былыргыттан төбөтүн сүүйтэрэр суола. Болот Боотур. Оҕоҕо сүрэхпитин биэрэн, төбөбүтүн сүтэрэбит. П. Аввакумов. Дьахтар [эр киһини] сөбүлээтэҕинэ, былыр да, быйыл да төбөтүн сүтэрэр диэччилэр. НАГ ЯРФС II. Төбөтүн тарбанар - тугу эрэ саарбахтыыр, туохтан эрэ симиттэр, кыбыстар.   Θ соотв. чесать в затылке. Дьоҕойон эппитин билинэн, төбөтүн тарбанна. Болот Боотур. [Егор Егорович:] [төбөтүн тарбанар] Ким билэр, доҕор. С. Ефремов. Төбөтүн төргүүлэммит (ыйаабыт) - төбөтүн санньыппыт диэн курдук. Тоҕо төбөҕүн төргүүлэнниҥ? Хайа, бу тоҕо төбөҕүн ыйаатыҥ? Софр. Данилов. Төбөтүн уган биэрдэ - туохха эрэ (хол. , буруйга) бэйэтинэн киирэн биэрдэ.   Θ соотв. совать голову в петлю. [Тарбыыкын] Тоҕо итинник ыар буруйга төбөтүн уган биэрэ сатаата. М. Попов. Төбөтүн уурар калька. - сэриигэ сиэртибэ буолар, өлөр.   Θ соотв. сложить голову. Сэриигэ элбэх киһи төбөтүн уурар. Төбөтүнэн моһуогурар - өйүнэн булкуллар, төбөтүнэн ыалдьар.   Θ Страдать от психического расстройства. Төбөҕүнэн моһуогурбакка дылы этиҥ дии. Агидель к. Төбөтүнэн тыынар (көрөр) - оройунан (төбөтүнэн) көрбүт диэн курдук (көр көр). [Хабырынар Хабырыыс:] Остуорас Охонооһу дьэ аҕаллылар ээ. Сопхуос аһыгар туолан-тотон, төбөтүнэн тыыммыта дьэ бэрт этэ. Күндэ. Биир төбөтүнэн көрбүт уолан өрөҥкөстөөн киирбитэ. Н. Босиков. Үөрэххэ сылдьар ыччат ортотугар төбөтүнэн көрбүт аҕыйаата. А. Сыромятникова. Төбөтүнэн хаамар - иһэн-аһаан көрүлүүр, көҥүл-босхо барар.   Θ соотв. ходить на голове. Кууһума бириискэҕэ хаартылаан-арыгылаан төбөтүнэн хааман сырыттаҕына, Торуой уола Микииһэ көрсө биэрдэ. НАГ ЯРФС II. Төбөтүнэн хайдах эрэ буолбут – төбөтүнэн моһуогурар диэн курдук. Бу дьахтар төбөтүнэн хайдах эрэ буолбут. М. Попов. Төбөтүнэн харахтаах - сиэрэ суох мэник, тугу да аахсыбат улдьаа.   Θ Отчаянный шалун, сорванец, вертопрах, верхогляд. Бу мэник, төбөтүнэн харахтаах тыла диэн аахсыма. Ньургун Боотур. Төбөлөрүнэн харахтаах Ньүкэн Буурай удьуордарын -- Сүүрдэ сылдьаммын, Сүнньүлэрин үүттэттим. П. Ойуунускай. Эн төбөтүнэн харахтаах уолгун буойуоххун билиминэ, тэптэрэн биэрэ тураҕын. Амма Аччыгыйа. Төбөтүнэн чокуттарбыт – төбөтүнэн моһуогурар диэн курдук. Өскөтө ас биэрэн, уус төрдүттэн Кудай Бахсыттан алҕаан көрдөстөххө, -- уус төбөтүнэн чокуттаран ыалдьыан сөп үһү. МАП ЧУу. Төбөтүнэн ыалдьар – төбөтүнэн моһуогурар диэн курдук. Киһибит төбөтүнэн ыалдьаары гынна быһыылаах. Күннүк Уурастыырап. [Сыкына:] Соһуйан төбөтүнэн ыалдьыбыт. Суорун Омоллоон. Лэкээрик аҕыйах сыллааҕыта төбөтүнэн ыалдьан сайын иирэ сыспыта. "ХС". Төбөтүттэн көппүт - олох умнуллан, сүтэн хаалбыт (хол. , этиэх буолбута).   Θ соотв. вышло из головы (напр. , то, что хотелось сказать). [Лөкүөрүйэ] субу-субу көхсүн этиттэ, этиэх, саҥарыах буолбут тыллара төбөтүттэн көтөн хаалбыта. М. Доҕордуурап. Төбө тыырбыт аҥаара көр аҥаар. [Отторун] төбө тыырбыт аҥаара, аһыҥа кирбит ходуула этэ. В. Протодьяконов. Бириис төбө тыырбыт аҥаарын маймааннар уйунуохтаахтар. Уот ч. Бар дьон төбө тыырбыт аҥаара аһылык бородуукталарын эрэ туһугар мөхсөр. "Кыым". Тылын төбөтүгэр олордор кэпс. - дэлби мөҕөр-этэр, саҥардыбат, дэлби силбиэтэнэр.   Θ Распекать кого-л. , метать громы и молнии. Маайа обургу Ньукуукканы тылын төрдүгэр олордон ылбыта. Н. Босиков.

      ◊ Төбө-түөс биол. - араак чаастара; төбөлөөх түөс хамсаабат гына эпсэри сыстыбыт: инники (төбө өттүнээҕи) уонна кэнники (түөс өттүнээҕи) - чаастара.   Θ Головогрудь. Араак этэ-сиинэ икки салааҕа - модороон төбө-түөскэ уонна тиһиликтээх хаптаҕай искэ араарыллар. ББЕ З. Төбө уҥуоҕа - киһи, сүөһү төбөтүн дьардьамата.   Θ Череп. Саахалга төбөтүн уҥуоҕун эчэппит. Төбө хаппаҕа - мэйии уҥуох хаата, сабыыта.   Θ Черепная коробка. Поскачин инньэ диэбитигэр төбөм хаппаҕа аһылларга дылы буолбута. Багдарыын Сүлбэ. Төбө ыарыһах - төбөтө ыалдьар киһи.   Θ Страдающий головной болью. Төбө ыарыһахтары хаанныыр. И. Гоголев. Ср. др. -тюрк. төпү ʻтемя, макушка; голова; вершинаʼ, тюрк. төбө, түбэ ʻвершина; верхняя часть чего-л. ʼ.


      

    1. ХААЛ (13 том, 82 83 84 85 86 87 страница).




      1. туохт.


      1. Баар сиргиттэн барыма, оннугуттан хамсаама.   Θ Оставаться на месте пребывания, нахождения. Хаалбыт дьон маҥнайгы киэһэлэрин олус хобдохтук саҕалаабыттара. Амма Аччыгыйа. Чүөчээски баран иһэн ытын : "Хаал, сыт, билигин кэлиэм", – диэбитэ. Суорун Омоллоон. Абдуркулла уола хаалбыт ыстаансыйатыгар тиийэ охсуон баҕарар. Эрилик Эристиин. Холкуоска оҕолору, дьахталлары кытта аҥаардас кырдьаҕастар эрэ хаалбыттар. Т. Сметанин.


      2. Ханна эмэ атын сиргэ баар буол (хол. , ким эмэ хаалларбыта).   Θ Быть оставленным, забытым кем-л. где-л. (о чём-л. ). Төлөпүөнэ дьиэтигэр хаалбыт.  Орон үрдүгэр дьахтар аҕалбыт быдарааҕа хаалбыт. Н. Неустроев. Ол дьон оҥорбут испииһэктэрэ ыстаапка хаалбыта көстүбүт. Эрилик Эристиин. Алыы саҕатыгар ыт ойута тарпыт элбэх түүтэ хаалбыт. Т. Сметанин.


      3. Туттуллубут, көҕүрээбит кэннэ ордон баар буол, орт.   Θ Оказаться в наличии, быть в остатке, остаться. Дьэдьэн ыаҕайа түгэҕэр хаалбыт. Харчыта аҕыс эрэ мөһөөх хаалбыт.  Киһитэ хаалаах испиискэтин, төһө хаалбыт эбит диэбиттии, балай да өр халыгыратан иһиллээтэ. А. Софронов. Мастар сайыҥҥы киэргэллэриттэн биир эмэ сэбирдэх-мутукча хаалбытын тымныы тыал турута сынньан, тэлимнэтэ көтүтэр. Н. Якутскай. Чабычаҕар алта уон биэс кутуу бурдук хаалбытын чуолкай билэрэ. Эрилик Эристиин.


      4. Бииргэ баран иһэн кими, тугу эмэ кыайан ситимэ, онтон ыраах буол.   Θ Отставать от кого-чего-л. , двигаясь в одном направлении. Хаалан испит табалар ол кэмҥэ, үөр курупааскы курдук өрө туманнаан, дьоҥҥо чугаһаан истилэр. Амма Аччыгыйа. "Аны дьоммуттан хаалыам", – диэн өй көтөн түстэ. Суорун Омоллоон. Тайах сүүрүккэ оҕустаран улам атан, хаалан, нөҥүө кытылы былдьаһан муоһа хороҥнуу турда. Н. Заболоцкай.

      //
      Ирдэниллэр, сөптөөх таһымтан намыһах буол.   Θ Отставать от кого-л. в чём-л. , делая что-л. одно, оставаться позади. Сүөһү иитиитигэр биһигиттэн хаалан иһэллэрэ, быйыл кинилэр бастыах курдуктар. С. Ефремов. Биллэн турар, хаалан иһэр өйдөөх-санаалаах биирдиилээн эдэр дьон бааллар. С. Никифоров.

      //
      Намыһах билиилээх буолан, кылааскын тахсыбакка, иккис сылгын үөрэнэр буол.   Θ Остаться на второй год (напр. , в классе). Уол үөрэҕэр мөлтөх буолан, кылааһыгар иккис сылын хаалбыта. "ХС". Урут үөрэхтэригэр хаалбыт оҕолору үөрэттэрэ-үөрэттэрэ, тыраахтарга, хамбаайыҥҥа олордо сатыыбыт. "Чолбон".


      5. Ханнык эмэ кэмҥэ, кэрдиискэ төһөнөн эрэ тиийимэ (хол. , кэм, кээмэй туһунан).   Θ Оставаться в каком-л. количестве до достижения какого-л. предела (напр. , о времени, величине). Бөһүөлэккэ тиийиэ икки көс курдук сир хаалтын кэннэ, икки ыта сэниэлэрэ быстан, соһуллан хаалаллар. Н. Якутскай. Саҥа анаммыт учууталлара алтынньы бастакы күнүгэр кэлэр үһү, аны сэттэ хонук хаалла. Суорун Омоллоон. Аҕыс буолуо аҕыйах мүнүүтэ хаалбытын кэннэ Миша айалаан-дьойолоон түөһүллэн турар. Н. Лугинов.


      6. көсп. Олоххо киирбэккэ хаал, туолума.   Θ Оставаться неисполненным, неосуществлённым. Мин эдэрбэр манна үрдүк үөрэх оскуолата суоҕа, ол иһин төһө эмэ баҕарбытым иһин, үөрэнэр ыра санаам таах хаалбыта. Н. Заболоцкай. Били балаҕанын маһын таһыыта букатын хааларыгар тиийдэ. Д. Таас. Бу ыйга ылыныллыбыт былаан туолбата, хаалар буолла. "Кыым".


      7. Туһаҕа турума, туһалаама.   Θ Терять свою пригодность, полезность. [Степанида:] Ол Марыысалаах бэлэхтэрэ, баар хаалыа суоҕа. В. Протодьяконов. Мин да санаабар манньалыыра сөп, искэ киирдэххэ, харчы хаалыа үһү дуо? М. Доҕордуурап. Саҥа охсуллубут от туох да буолуо суоҕа, икки-үс күн хаппыт от, хата, ол хаалыа. С. Маисов.

      //
      Туһаттан таҕыс, туһата суох буол.   Θ Выйти из употребления, стать ненужным. Хаар бөҕө түһэн эрэр да, сир ириэнэх буолан уулла турар, этэрбэһим хаалла. Суорун Омоллоон. Хаахыныы ыллаан сыылаҥхайдаабыт Хатыҥ сыарҕабыт олох хаалла. Күннүк Уурастыырап. Таҥас-сап да хаалла, сынньаннахха сатанар. М. Доҕордуурап.


      8. көсп. Ханнык эмэ быһыыга-майгыга түбэс, хайдах эрэ балаһыанньалаах буол.   Θ Оказаться в каком-л. положении, попасть в какую-л. ситуацию. Харчыта суох хаал.  Тогойкин суоҕа, кини соҕотох хаалбыта олус куһаҕан эбит. Амма Аччыгыйа. Кыра оҕолордоох хаалбыт дьахтар эрэйдээх, кырдьык да онтон атыннык хайдах саныа этэй? Софр. Данилов. Бэйэҥ даҕаны истэриҥ буолуо, тулаайах хаалан, хараҥа батталга үөскээбит киһибин. Эрилик Эристиин.


      9. көсп. Уруккуҥ курдук буол, уруккугуттан уларыйыма, оннугар хаал.   Θ Продолжать оставаться без изменений, не подвергаться перемене. Урукку үлэтигэр хаалбыт.  Билигин даҕаны, мин бэйэлээх орто ыал ахсааныгар хааларым буоллар, си-дьүгээр буолуом суох этэ. П. Ойуунускай. Баайдар сокуон халбаҥнаабакка бэйэтинэн хаалыан төлкөлөөн, тыл тарҕатан, дьон өйүн-санаатын тууйа сатыыллара. Эрилик Эристиин. Кырдьаҕастара этэҥҥэ сылдьарын, бэйэтин көрүнэрин, ырыата хаалбатын сөҕүү-махтайыы, үөрүү-көтүү буолла. "Кыым".

      //
      Умнуллан бар, умнулун, суох буол.   Θ Быть забытым, забываться. [Уолаттар:] Чэ, кэбис, урукку өспүт-сааспыт хааллын, аны доҕордуу-атастыы буолуохпут. Суорун Омоллоон. Төһө да таһылыннарбын, мин бултуох санаам хаалбатаҕа. Эрилик Эристиин. Сөп, эн ол көмүһү ылаҕын, мин бэйэм өлүүбүн эмиэ, ол кэнниттэн урукку иирээммит хаалар. С. Ефремов.

      //
      Билиҥҥэ диэри баар буол.   Θ Сохраниться (о чём-л. ). Кырдьар сааскар диэри дьээбэтинньигиҥ хаалбыт эбит буоллаҕа. С. Ефремов. Кирилл Васильевичка кини хаартыскаҕа түспүт мичээрэ эрэ хаалбыт. Н. Габышев. Кини өйүгэр-санаатыгар биир өрөгөйдөөх, үөрүүлээх санаа хаалбыт. "Чолбон".


      10. көсп. , кэпс. Уу-хаар тахсан, сырыы-айан суох буолар туруктан (хол. , сааскы суолу-ииһи этэргэ).   Θ Стать хуже, испортиться, ухудшиться (напр. , о весенней дороге). Уу-хаар быллыгыраччы таҕыста, суол-иис хаалара тирээтэ, Сергучёв дойдутугар сарсын барардыы бэлэмнэннэ. И. Никифоров. Хаппытыаннаах Мэхээлэ сыарҕа сырыыта хаалара чугаһаабытын кэннэ, куораттан тахсан отучча көс сири түһэллэрэ сыралаах айан буолла. А. Сыромятникова. Александр Иванович, билигин, бу суол хаалан эрдэҕинэ хас биир чаас күндү. Хоро Бүөтүр.


      2. көмө туохт. суолт.


      1. -ан сыһыат туохтууру кытта ситимнэһэн хайааһын бүтэһиктээхтик, булгуччулаахтык оҥоһулларын көрдөрөр.   Θ В сочетании с деепричастием на -ан обозначает законченность, завершённость действия. Ньыыкан таһырдьа ыстанна, кэнниттэн кыра ыт кутуруга сырбас гынан хаалла. Болот Боотур. Олбуор ортотун диэки ырыа былаастаах хаһыы дуорайан ыла-ыла, мэлийэн хаалар. Күннүк Уурастыырап. Аҕам бу кэмҥэ олохтоох өйө-санаата букатын бутуллан, көтөн хаалла быһыылаах. А. Сыромятникова.


      2. -а, -ыы, -бакка сыһыат туохтуурдары кытта ситимнэһэн хайааһын ситэтэ суохтук оҥоһулларын көрдөрөр.   Θ В сочетании с деепричастиями на -а, -ыы, -бакка обозначает незаконченность, незавершённость действия. Ыраатыахпытыгар диэри кинилэр далбаатыы хааллылар. Амма Аччыгыйа. Мин ыраах атын сиргэ сылдьар буоламмын, эһиэхэ кыайан көмөлөспөккө хааллым. Бэс Дьарааһын. Сүүрбэ тоҕус хонук биллибэккэ хаалла. Дьүөгэ Ааныстыырап.

      ♦ Баҕалыы сыылын (сыылан хаал) көр баҕалыы. Аҕалара атаҕын өлөрөн, от үлэтин үгэнигэр баҕалыы сыылан хаалбыта. "Кыым". Баҕарахтыы сыылан хаал көр баҕарахтыы. Балыыһаҕа баҕарахтыы сыылан хаалбыт киһини аҕалбыттара. <Биир> таммах хаан хаалыар диэри көр таммах. Арамаан чугуйары сөбүлээбэт, этэргэ дылы, таммах хаан хаалыар диэри инники кимэр санаалаах. С. Федотов. Быарынан хаалар көр быар. Булчут үүтээнигэр быарынан хааллар да, ыта баар буолан соҕотохсуйбата. "Кыым". Быһа охсубут быһаҕаһа, хайа охсубут аҥаара хаалбыт (ордубут, буолбут) көр быһа I. Эмээхсин эрэйдээх быһа охсубут быһаҕаһа, хайа охсубут аҥаара хаалаахтаабыт. Бэйэтэ да билбэккэ (өйдөөбөккө) хаалла көр бэйэ. Ыстапаан этин атыылаһарыгар төһө өр мачайдана сылдьыбытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. А. Софронов. Оҕонньор хайдах ойон турбутун бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалла. Амма Аччыгыйа. Онтон эмискэ : "Пахай, аата бытархайын!" – диэбитин бэйэтэ да өйдөөбөккө хаалбыта. "ХС". Илиитин (ытыһын) сотунна (соттон хаалла) көр илии. Туһахтарын кэрийэн, соһутан элбэҕи ылыах буолбут дьон, ытыстарын соттон хааллылар, икки туһахтарын куобах булгутан, соһон кэбиспит. Н. Босиков. Бырдаахап хас да киһини ыҥыртаран сураҕалаһан көрдө да, ытыһын соттон хаалла. Н. Борисов. Инньэ гынан иккис да миэстэттэн илиитин соттон хаалла. "Сахаада". Илиитэ (ытыһа) уот тымтан (аһыйан) хаалла көр илии. Уол ураҕаһын былдьатан, илиитэ уот тымтан хаалла. Иэскэ хаалыма көр иэс. Уол аргыһын кытта дьээбэлэһэн ылла, иэскэ хаалбата. Киһи санаата хаалыа суох курдук көр санаа II. Быйыл уу ылар ходуһаларыттан оту син ылыыһылар, кэбис, киһи санаата хаалыа суох курдук. "ХС". Кулгааҕа эрэ истэн хаалла көр кулгаах. "Бай!" – диэн хаһыытаабыппын кулгааҕым эрэ истэн хаалла. Суорун Омоллоон. "Мин аҕабын көрдүҥ дуо?" – диэн ыйытан "чап" гыннарбыппын кулгааҕым эрэ истэн хаалла. "Чолбон". Кулгаах хаалыа, муос үүнү№ көр кулгаах. Кулгаах хаалыа, муос үүнүө диэн баран, түһүнэн кэбис. Кумааҕыга <эрэ> хаал (баар) көр кумааҕы. Ити боппуруос кумааҕыга эрэ хаалыа суох тустаах. Билиҥҥи туругунан ол былаан кумааҕыга эрэ баар.  Тэрийэр үлэ суоҕуттан, хайа да бэйэлээх уураах кураанах кумааҕыга эрэ хаалыаҕа. Ленин с. Кураанаҕы кууһан (хаал, тур) көр кураанах. "Холооннооҕун" куоттаран, Кураанаҕы кууһан туран, Хобдох күтүөт аатырда. Күннүк Уурастыырап. Ити курдук, төһө эмэ үлэни үлэлээн бараҥҥын, кураанаҕы кууһан хаалаҕын. М. Попов. Күлгэ үҥкүрүйэн хаалла көр күл II. Ол саҕана тиийиммэт-түгэммэт дьон күлгэ үҥкүрүйэн хаалаллар этэ.  Күлгэ үҥкүрүйэн хаалбыт дьоҥҥо көмө наада буолбут. "Чолбон". Күлү ытыста (ытыһан хаалла) көр күл II. Өлбүгэ үллэстиитигэр сорохтор күлү ытыһан хаалбыттар. Кыл тыына эрэ хаалбыт – өлөрө чугаһаабыт, тыыннаах эрэ сытар.   Θ Находиться на последнем издыхании, быть при смерти. Кыл тыына эрэ хаалбыт киһини наһыылкаҕа тиэйэн госпиталга аҕалбыттара. ССС. Ол-бу буолан хаалыа көр ол-бу. Кэбис, киһилэрэ аны ол-бу буолан хаалыа. Онно оҥойбут (оҥойон хаалбыт) көр оҥой. Оҕолор үлэлээн бүтээт, сөтүөлүү ыстаммыттар, оннулара эрэ оҥойон хаалбыт. Оннун эрэ көрөн хаал кэпс. – биирдэ туга да суох буолан хаал, туоххуттан эмэ мат.   Θ Внезапно остаться ни с чем, лишиться чего-л. Мин уон былас отум оннун эрэ көрөн хаалтым. А. Сыромятникова. Өйө көтөр (көтөн хаалар) көр өй. Наадалаахха кэлэн өйө көтөн хаалла. Өтөҕө төҥүргэһэ суох, сурда кэриэһэ суох хаалла – оҕото-уруута, кэннигэр хаалар, тэнитэр-ууһатар ыччата суох хаалла.   Θ Остаться без продолжателя рода, потомков. Соҕотох уолун сэриигэ былдьатан, өтөҕө төҥүргэһэ суох, сурда кэриэһэ суох хаалаахтаабыта. Күрүлгэн. Сиргэ (сиргэ-буорга) хаал көр сир II. Күн улуустара бары көмүскүөхтэрэ, мин этэр тылым сиргэ-буорга хаалыа суоҕа. Ньургун Боотур. Истиҥ-иһирэх тыллара, Кэриэс-хомуруос этиитэ Сиргэ-буорга хаалбата. С. Зверев. Мин тылым сиргэ хаалыа суохтаах. Бэс Дьарааһын. Соһуллан хаалла көр соһулун. Кыыс сылайан, киэһэнэн төрүт соһуллан хаалла. Сытан хаал көр сыт II. Киһилэрэ сүрэҕинэн моһуогуран, төрүт сытан хаалбыт. Таастыы сүт (сүтэн хаал) – ууга тааһы бырахпыттыы сүт (сүтэн хаал) диэн курдук (көр уу I). Бандьыыттара сураҕа суох таастыы сүтэн хаалбыта. Таҥара умнуутугар хаалбыт көр таҥара. Сорох сорудах ылыныллан баран, толорор саҕана таҥара умнуутугар хаалбыт. Тиҥилэҕэ харааран хаалла (тилэҕэ хараарда) көр тиҥилэх. Уол илдьити этээри тиҥилэҕэ харааран хаалла. Тула сүүрэн хаал көр тула. Бу түгэҥҥэ уол ыксалыттан тула сүүрэн хаалла. Тула эргийэн хаал көр тула. Ол кэмҥэ ийэлэрэ оҕолорунаан соҕотох тула эргийэн хаалбыта. Күрүлгэн. Турар бэйэтинэн хаалла көр тур. Халаан уутуттан сорох ыал турар бэйэлэринэн хаалбыттара. Туттумахтаан (туттумахтаһан) хаал көр туттумахтаа. Кураан күннэргэ от үлэтигэр туттумахтаһан хаалыахха наада. "Чолбон". Уҥуохтаах тириитэ хаалбыт көр тирии. [Хартыынаҕа] уҥуохтаах тириитэ хаалбыт кырдьаҕас оҕонньор тайаҕар өйөнөн, суос-соҕотоҕун санньыйан турар этэ. Амма Аччыгыйа. Билигин кырдьан, омурдун этэ уолан ити уҥуохтаах тириитэ хаалаахтаатаҕа. Д. Очинскай. Хаалары тыллас – солуута суоҕу саҥар, кураанаҕы тыллас.   Θ Говорить ерунду, болтать впустую, пороть чепуху. Кэбис, ийээ, хаалары тыллаһыма, ити киһи улаатыар диэри хара тураах маҥхайар ини. Н. Лугинов. Хаалары тыллаһыма, эмээхсиэн, улахан үлэҕэ сылдьар дьон мээр былдьаһыкка сырыттахтара. "Чолбон". Кэбис, хаалары тыллаһыма, оннук үлүгэр буорайа, мөлтүү иликкин. "ХС". Хааман хаал көр хаамп. Ол киһи, сураҕа, хаартыга сүүйтэрэн хааман хаалбыт үһү. Хааппыла хаан хаалыар диэри – <биир> таммах хаан хаалыар диэри диэн курдук (көр таммах). Хааппыла хааныҥ Хаалыар диэри, Саһархай харах Сабыллыар диэри Бокуйар кулут Буолумаар, сэгээр! Эллэй. Өстөөҕү кыайар туһугар хааппыла хаан хаалыар диэри охсуһаллара. "Кыым". Хаары ытыс (ытыһан хаал) көр хаар. [Боккуо:] Биһиги сааспыт тухары хамначчыт буолан баран, хаары ытыһан хааллахпыт. А. Софронов. Хаҕа эрэ хаалбыт көр хах. Оту да охсорум, бурдугу да быспахтаһарым, билигин хаҕым эрэ хааллаҕа эбээт. "ХС". Хайдар аҥаара хаалбыт көр хайын I. Кырдьаҕас ыран-дьүдьэйэн, барахсан, хайдар аҥаара хаалаахтаабыт. Кустук. Халлааҥҥа хаалла көр халлаан. От былаана халлааҥҥа хааларыгар тиийдэ. Хараҕа эрэ хаалбыт – аһара ыр, дьүдьэй (улахан харахтаах киһини этэргэ).   Θ соотв. остались одни глаза. Эмээхсин эрэйдээх олус дьүдьэйэн хараҕа эрэ хаалбыт.  Дьэ, өлөөрү кыл тыыннара, килэгир харахтара эрэ хаалбыт эбит. Саха фольк. Харыс хаал – сүөм түс (намтаа) диэн курдук (көр сүөм). Тэһиин тутааччылара харыс хаалбыттар, сүөм түспүттэр, хомойбуттар. Саха фольк. Эдьиийэ сүөм түһэн, харыс хаалан, Ньукулайга тиийэн эмээхсин эрэйдээх ити тылларын кэпсээбитэ. Н. Борисов. Зина бүгүн кини балаататыттан көрдөрөр-харайтарар дьахтара тахсар сураҕын истэн, сүөм түһэн, харыс хаалан сылдьар. "ХС". Этэн баран хаалар – саҥата суох хаалбат, хайаан да санаатын этэр.   Θ Непременно сказать своё слово (при любом раскладе). "Мин этэн баран хаалар киһибин, оттон кини сүрэҕэ суох!" – Маайа эбии күллэ. "ХС".

      ◊ Ойоҕос быһаҕаһынан хаал көр ойоҕос. Дьэ, кыһыылаах суол, уксубут атым Сындыыстан ойоҕос быһаҕаһынан эрэ хааллаҕа үһү. Олорон хаал көр олор. Бэйи, олорон хаалымыахха, тахсан саһааммытын бүтэрэ охсон кэбиһиэххэ.  Ыстаанын тобугар бээтинэ олорон хаалбыт. "Чолбон". Олохтон хаал кэпс. – аныгы олох ирдэбилиттэн хаалан ис, сайдыы өттүнэн атыттарга тиийбэт буол.   Θ соотв. отстать от жизни. Инньэ гымматаҕына кини олохтон хаалыан сөп. Суорун Омоллоон. [Адамов:] Ити олохтон хаалбыт, урукку олох дьуоҕатыгар тимирбит киһи тыла. А. Фёдоров. [Варя:] Дьэ, ити баар уонна сайдыылаах куорат эмээхсинэ олохтон букатын хаалан иһэр диэтэххэ кыыһырыаҥ. С. Ефремов. Тирк гынан хаал көр тирк гын. Уол суругу ылаат, тирк гынан хаалла. Улаҕа хаалар кэһии көр кэһии II. Маны таһынан, иһит кэһиитэ, ындыы кэһиитэ, улаҕа хаалар кэһии диэн сүөһүнү өлөрөн, этин буһаран дьоҥҥо-сэргэҕэ сиэтэри ааттыыллар. БСИ ЛНКИСО-1938. Уҥуоҕа хаалбыт – ханна эрэ көмүллүбүт.   Θ Быть похороненным где-л. (букв. кости остались). [Күкүр Уус:] Бу аата уҥуоҕум манна хаалар киһи буоллум. Суорун Омоллоон. Билигин аҕам : "Уҥуоҕум дойдубар хааллар сөп буолуо этэ, кырыйдым", – диэн таҕыста. М. Доҕордуурап. Арассыыйа, Украина уолаттара Ол охсуһууга умсубуттар, Уҥуохтара манна хаалбыт. Баал Хабырыыс. Ууга уһун (устан хаал) көр уһун I. Ардах бөҕө түһэн, титииктэрэ ууга устан хаалбыта. Күрүлгэн. Үөрэнэн хаал – тугу эмэ үөрүйэх оҥоһун.   Θ Привыкать к чему-л. Сарсыарда аайы сэрээккэлииргэ үөрэнэн хаалбыт. Убайбын кытта сылдьа үөрэнэн хаалбыппын. ДТС хал, тюрк. кал.


      

    1. КӨҺҮТҮС (4 том, 372 страница).

      көһүт диэнтэн холб. туһ. Мин санаабар, эһиги таах көһүтүһэ сылдьаҕыт. Холбоһуо этигит. Э. Соколов.


      

    1. ХАРАЛАА I (13 том, 357 страница).

      туохт. Тугу эмэ оҥороргор, уһанаргар туох эмэ бастакы торумун, барылын оҥор.   Θ Сделать что-л. вчерне, не отделывая, не шлифуя. Харалаан охсон оҥорбут Хатыыры хардары туппут курдук Хардастыгас икки дэгиэ тыҥырахтаах -- Чуураадыйан түстэ. Д. Говоров.

      //
      (Оһох, дьиэ, хотон) бастакы сыбаҕын сыбаа, туох эмэ харанан сот.   Θ Сделать первую обмазку (напр. , юрты), покрывать чем-л. чёрным, тёмным. Таһырдьа икки дьахтар хотоннорун харалыы сылдьаллар. И. Гоголев. Дьиэтин буорунан харалаан баран хаарынан ыксары көмөн кэбиспит. Н. Босиков. Оттон ыал ийэтэ бары кэриэтэ сүөһү көрөр, ынах ыыр, хотон харалыыр -- этэ эбээт. "Саха сирэ".


    2. 

    3. ХАРАЛАА II (13 том, 357 страница).

      туохт. , түөлбэ. Харааран таҕыс, хараар, бус (сир аһын, отону этэргэ).   Θ Потемнеть, созреть (о ягодах). Моонньоҕон атырдьах ыйыгар харалыыр.

      ♦ Илиигин харалаа көр илии. Мантан киэһэ, илиитин харалаан, биир омурҕаҥҥа охсуоҕа. Сэмээр Баһылай. Ньукуу ити да кэнниттэн илиитин харалаабата. Доҕоро адьас эккэ ытар. "Чолбон". – Хайа, доҕоор, эн көрөн тураҕын дуу, быһыыта, хаппыыста олордон көрө илик тойоҥҥун ээ. Ыл илиигин харалаан бар. "ХС".


    4. 

    5. ХАРАЛАА III (13 том, 357 358 страница).

      туохт.


      1. Улаатан, бороохтуйан, өҥнүүн-дьүһүннүүн тубус (хол. , кыыл, сүөһү, көтөр туһунан).   Θ Менять шерсть, оперение, линять; становиться крупнее, расти (о птицах, животных). Ыспааһап саҕана, ол аата атырдьах ыйын ортото, анды оҕото харалыыр, хараҕа түөрт буолар. Далан. Ол астарын кэлин чэгиэн да ньирэйдэри аһаттылар. Онтулара туран бары бороохтуйан, көстө-биллэ улаатан, харалаан таҕыстылар. И. Данилов.

      //
      Улаатан улахан киһи киэбин ыл (оҕону этэргэ).   Θ Расти, взрослеть (о детях). "Оҕом харалаан хантайан тахсыа", – эмээхсин уол саллайбыт төбөтүн, чачархай баттаҕын имэрийэн ылла. В. Протодьяконов


      2. Хатыҥ чээрэтэ, тиит хатырыга, туос уо. д. а. умайбыт хоруотугар курунньук кутан тириигэ аалан, талкыга имитэн, эбии сымнатаары уонна ууну өтүппэтин, илийбэтин диэн хаан өһөҕүн, арыыны (анды арыытын, ис сыаны, сылгы сыатын) иҥэрэн тириини таҥастаа, өҥнөө.   Θ Обработать невыделанную кожу угольно-сажевой смесью, размять в кожемялке – талкы, добавляя сгустки сырой крови и сливочное масло (или животные жиры), чтобы кожа стала непромокаемой, мягкой и прочной, чернить. Түнэ этэрбэс күүстээх үлэҕэ, булка кэтиллэр, хараламмыт, арыт ыыһаммыт түнэттэн тигиллэр. НБФ-МУу СОБ.


      3. От-мас мутукчата-сэбирдэҕэ түһэн харааран көһүн (ойууру, тыаны этэргэ).   Θ Лишаться хвои и листвы, обнажаться (о лесе). Күһүн, ыраас халлааннаах ылаа баҕайы күн, харалаан сэндээрбит хара тыанан куобахтыы сырыттым. Р. Кулаковскай. Инньэ гынан мас көтөҕөтө, сэбирдэҕэ барылара түһэн, от-мас үчүгэйдик харалаата. КМП ДЬБ. Халыҥ ойуур харалыан иннинэ көмнөҕүн тэбиир, көмүһүнэн ардыыр күннэрэ күндээрийэн күндүккэтин эбитин. "Кыым".


    6. 

    7. ХАРАЛАА IV (13 том, 358 страница).

      туохт. Хара аһы (эти, балыгы) сиэ.   Θ Есть пищу, состоящую из рыбы, мяса. Мишка [эһэ] ол минньигэстэрин бараан, бука сүрэҕэ чаалыйдаҕа буолуо, киниэхэ аны быарын харалыыр санаа көтөн түспүт. Н. Заболоцкай. Сүөһү көрөр кыах суох, онон сылбах чэйи иһэр. Эбиэккэ ыалыгар тахсар, киэһэ Сөдүөттээххэ харалыы барар. Т. Нутчина.


    8. 

    9. ХАРАЛАА V (13 том, 358 страница).

      туохт. , харыс т. Ыҥыырдаа, ындыылаа (аты ыраах айаҥҥа).   Θ Седлать, вьючить коня (в дальнюю дорогу). Дүксүн Баһылай эрдэ туран аттарын харалаан бүтэрэн баран соҕотоҕун чаай иһэн эрэр. Саха сэһ. II.


      

    1. СҮӨМ (9 том, 259 страница).

      аат. Уста кээмэйэ: киһи тарбаҕын атыччы баттаан ууннары туттаҕына, эрбэҕин төбөтүттэн сөмүйэтин төбөтүгэр диэри ырааҕа.   Θ Мера длины: пядь (расстояние между концами растянутых большого и указательного пальцев). Куонаан биир сүөм кэтит хаарыс солко курунан хара билиис болтуону бобо курданан кэбиспит. Н. Неустроев. [Арҕаҕы] үрдүнэн тобуларга диэн буолла. Сүөм кэриҥэ сири охсубутум кэннэ көҥдөй буолла. Далан. "Атыннык, атыннык!" – диэн хаһыытыы түһээт, кинээс оронун таҥаһын муннуктан биир сүөм сыҕарытан биэрдэ, онтон эмиэ чугаһата аста. Л. Толстой (тылб. ). Тэҥн. харыс, суор холото.

      ♦ Сүөм түс (намтаа) – туохтан эмэ улаханнык туоххаһый, санааҕын түһэр.   Θ Упасть духом, сильно огорчиться, расстроиться (букв. понизиться на пядь). Олохтоохтортон аан аһааччы көстүбэтэ: бары эбэлэрин аһыйан, хомойон-курутуйан, сүөм түспүттэр. Күннүк Уурастыырап. Эмээхсин сүөм намтаан олордоҕуна уола бултаан кэлбит. А. Сыромятникова. Оттон баччааҥҥа диэри тугу да билбэтэх Нааста кыыс сүөм намтаан, кулук-халык буолла. С. Федотов. [Уһун Уйбаан] сирэйэ-хараҕа салбаҕыран, сүөм түһэн, моонньоох-баһын киритэн сир диэки умса көрөн олордо. "ХС". Сүөм үрдээ – санааҥ көтөҕүллэн улаханнык эрдийэн кэл.   Θ Воспрянуть духом (букв. повыситься на пядь). Ити айылааҕы куттаан ыыппыт киһи, кини билигин бэйэтин хараҕар сүөм үрдээн кэллэ. Н. Заболоцкай. Арыт үөрэн, Сүөм үрдээн, Күлүмүрдээн – Оо, доҕорум барахсан, Олус да кэрэҕин. Түһүлгэҕэ т. Бу түгэҥҥэ кини бэйэтиттэн бэйэтэ сүөм үрдээн, өй-санаа өссө үөһээ кэрдииһин дабайар, дьиҥнээх саҥалыы хараахтардаммытын көрдөрөр. Н. Тобуроков. Тэҥн. харыс хаал.

      ◊ Муҥур сүөм – эрбэҕи көнөтүк, оттон сөмүйэни ортоку сүһүөҕүнэн токутан баран, атыччы туттуллубут кээмэй (уон үс сэнтимиэтир кэриҥэ).   Θ Расстояние между расставленными большим и согнутым указательным пальцами (около тринадцати сантиметров). Сүөм ордуга муҥур сүөм туоралаах түннүк. Р. Кулаковскай. Ср. алт. сөөм, тат. сөям, уйг. сүйэм, ДТС сойэм, монг. сөөм, тув. сөөм, бур. һөөм, эвенк. сум ‘пядь’.


      

    1. АРАЙ I (1 том, 523 страница).

      сыһыан т.

      1. Этиллэр санааны атыттартан арааран, соҕотохсутан, “ол эрэ” диэн бэлиэтиир сыһыанын көрдөрөр.   Θ Выражает ограничительно-выделительное отношение говорящего к чему-л. (только, лишь, лишь только, разве только). Арай, остуоруйаҕа бары үчүгэй бу курдук дөбөҥнүк кэлэн иһэр буолааччы. Суорун Омоллоон. Арай, ыарыһах эмээхсин утуйбакка ынчыктыы-ынчыктыы, муҥу-таҥы көрө сыппыта. Күндэ. Арай, мин этим-хааным тымныйбат, Айар сүрэҕим тыаһа тигинэс. Т. Сметанин.

      2. Оннук буолуон сөп диэн, сэрэйэр-сэрэхэдийэр сыһыаны көрдөрөр.   Θ Выражает допущение, предположение говорящего с оттенком опасения (а если, а вдруг, а допустим). Арай, губревком көтүрбэтин? Арай, ити ыалга уон хонон хааллын... Амма Аччыгыйа. Арай, букатын да суох буоллун. С. Ефремов. Арай, мин оҕом Аргунтай бардаҕына, Баргузин бириискэтин эн тыла суох ийэҥ Сотто аһынан салгыа этэ дуо? Эрилик Эристиин.

      3. Саҥарааччы туох эмэ соһуччу көстөрүн, туох эмэ эмискэ буоларын бэлиэтиир сыһыанын көрдөрөр.   Θ Выражает отношение неожиданного обнаружения, внезапного наступления действия, устанавливаемое говорящим (и вот, оказывается; вдруг; и вдруг). Арай, балаҕан иннигэр сыарҕалаах оҕус тохтоон турар эбит. Амма Аччыгыйа. Ол истэҕинэ, арай, тыас тилигирии түспүтэ. Суорун Омоллоон. Арай, чугас соҕус соҕотохто “чыып” диир саҥа иһилиннэ. Т. Сметанин.

      4. Кэпсээһини, саҥа эпизоду саҥа саҕалыырга истээччи болҕомтотун тардыы сыһыанын көрдөрөр (үксүгэр биир, биирдэ диэн тыллары кытта тут-лар).   Θ Выражает привлечение внимания слушателя в начале повествования, смене эпизода (употр. преимущественно со словами биир “один”, биирдэ “однажды”; вот, как-то). Арай, биир ардахтаах киэһэ оҕустара кэлбэтэ. Амма Аччыгыйа. Арай, биирдэ биһиги үһүө буолан бултуу сырыттыбыт. Н. Якутскай. Арай, ааттаах ыраахтааҕы Ыалыгар - Чурумчукуга Ыалдьыт буола ыадайда. Эллэй. Арай, былыр оҕонньордоох эмээхсин олорбуттар. “ББ”.

      5. Чопчулуур-хааччахтыыр ситим тыл суолтатыгар утарыта туруорар дэгэттээх туттуллар.   Θ Употребляется в значении выделительно-ограничительного союза с оттенком противопоставления. Дьиэ иһигэр уот умуллубут этэ, арай лампаада эрэ чипчиҥниир быһыылааҕа. Суорун Омоллоон. Тыый, тойонуом, букатын манна туох да биллибэтэ, арай маарыын эһиги эрэ сылдьыбыккыт... С. Ефремов.


    2. 

    3. АРАЙ II (1 том, 523 524 страница).

      ситим т.

      1. Хааччахтыыр уонна утарар сыһыанынан этиилэри ситимниир.   Θ Соединяет предложения ограничительно-противопоставительной связью (но, только). Оннооҕор былаастар уларыйан иһэллэр, арай, кини уларыйбат. Амма Аччыгыйа. Кеша, Катя, Ваня үөрэ-көтө иһэллэр, Арай, кыра кыыһа Таня Арбы-сарбы айанныыр. Т. Сметанин. Онно кими да ыыппатахтара, “Чыычыйынан” куттууллара. Арай ньургун булчуттары Алгыс алҕаан атаараллара. С. Данилов.

      //
      Эрэ эбиискэни кытта туттуллан, хааччахтыыр суолтата күүһүрэр.   Θ Употребляясь с частицей эрэ, усиливает ограничительное значение. Баччааҥҥа диэри миигин араас буруйга барытыгар күтүрүүллэрэ, арай рыцарь буола сатааһыҥҥа эрэ ким да уорбалыы илигэ. Софр. Данилов. Кини өрө ууммут илиитигэр, кэрэ сирэйигэр Туох барыта баара, Арай сааттаах куттал эрэ суоҕа. С. Данилов.

      2. Этиилэри утарыта тутан хааччахтаан ситимнииргэ туттуллар.   Θ Употребляется для соединения предложений сопоставительно-ограничительной связью (а только, а однако). Дьиэ олбуора, күрүөтэ-хаһаата, ампаара суох, арай тэйиччи кыракый хотон көстөр. Софр. Данилов. Иһиллээбит курдук чуумпу, арай ыттар ыйылаһаллар, Куммаа сөтөллөр. Н. Габышев. Тумара маарга киһи кэлбэтэҕинии, Туох да суоҕунуу чуумпу буолталыыра, Арай хараҥа ойуурга өлүк элбэҕин Хара суор хаһыыта тыллыыра... Эллэй.

      3. Хааччахтыыр-быһаарар сыһыанынан этиилэри ситимнииргэ туттуллар.   Θ Употребляется для соединения предложений ограничительно-пояснительной связью (лишь только, разве только). Маайа туох астаах буолаахтыай, арай хаппыт лэппиэскэлээҕин тоһута тутан тимир тэриэлкэҕэ туруорар. Н. Якутскай. Тугу истиэмий, арай аҕам оҕонньор үҥсүүтүнэн бүгүн кулуба кэлэр үһү. А. Софронов. Ханнык куорат, ханнык Маня кэлиэ баарай, арай бүрүммүт сонун аҥаар сиэҕин бобо тутуоҕунан тутан баран, утуйан оҥторо сытар эбит. Н. Заболоцкай.

      4. Хааччахтыыр-холбуур сыһыанынан биирэ биирин сайыннарар, толорор этиилэри сибээстииргэ туттуллар.   Θ Употребляется для соединения предложений, из которых одно дополняет, развивает другое (только и). Хайаахтыай, төһө да буугунаатар, төһө да иһэ тымныйан үлүннэр, тэҥнэһиэ дуо, куттал эмиэ бэрт, арай кыатаннаҕына эрэ сөп буолар. П. Ойуунускай. Кэбис, үөтүөхтэрэ буоллар үөттүннэр, арай дьалты сири булууһубун. М. Доҕордуурап. Оксана тугу да саҥарбатаҕа, арай хараҕын уута саба түһэн кээлтэ. Суорун Омоллоон.

      5. Болдьох салаа этиилэри биитэр болдьох суолталаах араарыллыбыт бөлөхтөрү холбуурга туттуллар.   Θ Употребляется для присоединения условных придаточных предложений и оборотов (если, допустим). Арай истибит буоллун, оччоҕо туох диибитий? Софр. Данилов. Арай союзтаахтарбыт киирбэтиннэр, оччоҕо хайдаҕый? М. Шолохов (тылб. ). Ким ылыай? Арай ыллахтарына, икки эрэ киһи ылыах тустаах этилэр. Онтон биирдэһэ ити [Николай] өлө сытар. С. Ефремов.


    4. 

    5. АРАЙ БААРА (1 том, 524 страница).

      сыһыан холб. (дэҥҥэ тут-лар) көр аны баара. Арай баара, Олуона ыраах олохтоох Оччугуй омук сордоохтору Оҕус гынан көлүнээри Ордорбута буолбуттар. Өксөкүлээх Өлөксөй.


    6. 

    7. АРАЙ ДОҔООР (1 том, 524 525 страница).

      сыһыан холб. Этэр санаа соһуччутун, эмискэтин эмоциональнайдык күүһүрдэн көрдөрөр.   Θ Выражает неожиданность и внезапность высказываемой мысли с эмоциональным усилением (ой, вдруг, ой глянь). Ол олордохторуна, арай доҕоор, таһырдьа ким эрэ кэлэн ааннарын кырбаан лигийбитинэн барда эбээт. Амма Аччыгыйа. Арай доҕоор, били биир кэлим туртайан, килэйэн турбут бүүс-бүтүн муус түллэс гынан эрэрэ баара да, хас да сиринэн уһаты-туора хайыта барда. П. Филиппов. Арай доҕоор, кулгаах тааска биэрбэт дуо! Софр. Данилов.


    8. 

    9. АРАЙ ДУО (1 том, 525 страница).

      сыһыан холб. Кэпсэтээччи болҕомтотун тардаары этэр санааны чорботууну, хааччахтааһыны, бэлиэтээһини көрдөрөр.   Θ Выражает выделение, ограничение, подчеркивание высказываемой мысли в целях привлечения большого внимания собеседника (и вот, и вот только, ну что еще?). Арай дуо, сиккиэр тыал Аргыый үрдэ. А. Бродников. Арай дуо, сүрэҕим Тулуйда барытын. “ХС”. Арай дуо?.. Биир киэһэ Майаттан Бэбиэскэ аҕалан биэрбиттэр. Күннүк Уурастыырап.


    10. 

    11. АРАЙ ТУРАН (1 том, 525 страница).

      сыһыан холб. Саҥарааччы көрүүтүгэр этэр санаа соһуччу курдук кэпсэнэрин көрдөрөр.   Θ Выражает неожиданный характер высказываемой мысли с точки зрения говорящего (и вдруг). Арай туран, Арҕаа Хаҥалас Кулубатыттан Арамаан оҕонньорго илдьит кэлэр. Күннүк Уурастыырап. Арай туран, Чурапчыттан үс судаарыскай күрээн хаалар. Суорун Омоллоон. Арай туран, уһуктан кэлбитим, доҕоор, маҕаһыын киирэр аанын кирилиэһигэр таралыйа сытар эбиппин. В. Ойуурускай.


    12. 

    13. АРАЙ ТУРАН БИИРДЭ (1 том, 525 страница).

      сыһыан холб. Этиллэр санаа түбэлтэ курдугун бэлиэтиири көрдөрөр.   Θ Выражает эпизодический характер высказываемой мысли (и вот однажды). Арай туран биирдэ, оҕонньор өрүһүгэр муҥхалыы киирбит. “Кыым”. Арай туран биирдэ, аһыыр да, пиибэ иһэр да харчыта суох буолан хааллым. В. Ойуурускай.


    14. 

    15. АРАЙ ЭРЭ (1 том, 525 страница).

      сыһыан холб. Этиллэр санааны быһаччы соҕус хааччахтаан, бэлиэтээн биэриини көрдөрөр.   Θ Выражает подчеркнутое ограничение, выделение высказываемой мысли (лишь только). Арай эрэ эн көрбүт сурахтааххын.  Ийэ дойдуга арай эрэ алмаас наада буолбатах. Н. Лугинов.


      

    1. МУУС (6 том, 371 372 373 страница).



      1. аат. Тоҥон кытаанах эттиккэ кубулуйбут убаҕас (үксүгэр уу).   Θ Лёд. Быйыл хаар чараас буолан, муус халыҥнык тоҥон, дьэ, куйуурдуохха уот хараҕа буолан турар. Амма Аччыгыйа. Ала соболоох күөлүн мууһа көтөҕүллэн улахан ырбыылар таҕыстылар. М. Доҕордуурап.

      2. даҕ. суолт. Муус, муустан оҥоһуллубут.   Θ Ледяной, ледовый. Үөл-дьүөл үүт-тураан түүн. Сыыйа сарсыарда буолар. Антах муус хайалар көстөллөр. Суорун Омоллоон. Самнайбыт балаҕан Санааргыыр дуо уота?! Кыламнаан, муус халҕан Кырыатын сырдатар. Р. Баҕатаайыскай. Муус булгунньах саҕа кыыл киһи иннигэр кэлэн хорус гынан эрэрэ. Н. Заболоцкай.


      ♦ Муус өлүөр (доруобай) - доп-доруобай, чэгиэн-чэбдик.   Θ Пышущий здоровьем, совершенно здоровый. Муус өлүөр киһи, мин, сытартан салгыбытым, эбиэт кэнниттэн эбэбэр көмөлөспүтүм. Далан. Бүттэтэ суох үлтүрүйбүт богуонтан ыраахтааҕы кэргэттэринээн муус өлүөр таҕыстылар. Н. Якутскай. Ньургустаана бу эдэр, тас көрүҥүнэн муус өлүөр дьахтар үлэлээбэтин, ыалдьарынан суҥхара турарын дьиибэргии иһиттэ, дьүһүнүн-бодотун үөрэтэ көрүтэлээтэ. "ХС". Муус сүрэх - аһынар диэни билбэт, аһыныгаһа суох.   Θ соотв. каменное сердце. Спарта уолаттара күүстээх, хорсун уонна тулуурдаах эрээри, аһынары билбэт муус сүрэхтээх, куруубай, нэһиилэ ааҕар-суруйар эрэ буола улааталлара. АЕВ ОҮИ. Муус сүрэҕинэн, дьыбардаах санаатынан аар-саарга аатырбыт, суостаах-суодаллаах Баай олорбута эбитэ үһү. "ХС". Муус ураҕаһынан үүр - кими эмэ улахан айдаанынан аны төннүбэт курдук үүр, кыйдаа.   Θ Прогнать прочь кого-л. (букв. отогнать ледяной палкой). Киһи кыбыстыах, учууталлаабыппын ахтымыым даҕаны. Ситэ икки сыл буолбакка, муус ураҕаһынан үүрүллүбүтүм. П. Аввакумов. [Кыыс:] Ийэҕин да аһынар сүрэҕэ суох киһи миигин хаһан баҕарар атыылыаҥ диэн уолу муус ураҕаһынан үүрэн ыыппыт. "Кыым". "Эйиигинньиктэри сопхуостан муус ураҕаһынан үүрүөххэ наада. Биһиги буоллаҕына бүөбэйдэһэ сатыыбыт," - Үрүкчээнэп уолу эмиэ хатыылааҕынан тобулу көрдө. А. Кривошапкин (тылб. ). Муус холку - кыратык да долгуйбат.   Θ Совершенно невозмутимый. Маайыс буоллаҕына ымыр да гыммыта биллибэккэ, муус холку харахтарынан дьону үрдүлэринэн одуулаһан турбахтаата. Амма Аччыгыйа. Бааска дьоннорун туттунууларыттан хайдах эрэ ытырыктата санаабыта, ол эрээри дьоно бэйэлэрин дьиэлэригэр сылдьар курдук муус холкуларыттан уоскуйбута. Далан. Муус ыраас - туох да эҥкилэ суох, күлүгэ суох.   Θ Без изъянов, кристальный. Кырдьык, Ыларов даҕаны муус ыраас киһи буолбатах, кини да сыыһалардаах. Р. Баҕатаайыскай. Анфиса букатын мас көнө, муус ыраас буолбатах. Кини хараахтара уустук, бэйэтэ этэринии, "бутуур", "олох элбэххэ үөрэппит" киһитэ. ФЕВ УТУ. (Ыраас) мууска уур - кыларыйан турар кырдьыгы эт, кырдьыгы арыйан биэр.   Θ Говорить чистую правду, выложить начистоту. Тулааһынап тугу да киэргэппэккэ уонна тугу да кистээбэккэ, историческай чахчылары хайдах баалларынан мууска ууран туран сыымайдаабыта. Далан. Эн миигин тоҕо сойуолаһаргын билэбин, эриэн искин тиэрэ тардар, үөҥҥүн-күрдьэҕэҕин бүтүннүү ыраас мууска уурар кыахтаахпын. Е. Неймохов. [Петров:] Ис санааҥ адьас атын эбит, ону ыраас мууска ууруом. А. Федоров.


      ◊ Муус болуо - олус тымныы.   Θ Очень холодный, трескучий. Бу муус болуо тыыннаах хоту дойдуга буспут-хаппыт кыыс. Н. Якутскай. Муус маҥан - туох да булкааһа суох маҥан хаар өҥө өҥнөөх.   Θ Белый как снег. Сааланы эрийэ кэккэлэһэн турар муус маҥан мыраамар колуонналар үрдүлэринэн аан дойду улуу суруйааччыларын мэтириэттэрэ кэккэлэспиттэр. Амма Аччыгыйа. Кэрэмэс биирдэ күһүн туох эрэ билбэт муус маҥан кыыла киниттэн куотан толоон ортотун диэки төкөөлөөн эрэрин көрдө. Р. Кулаковскай. Кылбановскай эмискэ будьуруйа сылдьар муус маҥан убаҕас баттаҕа, бурал гыныар диэри дьигиһис гына түспүтэ. В. Яковлев. Муус толон - тобурах диэн курдук. Аптамаат, бүлүмүөт буулдьата муус толон курдук тибиирэр. С. Васильев. Биһиги уһуктан кэл - иэммитин муус толон илитэн эрэр эбит! Буолакпыт бүтүннүүтэ охсуллубуттуу хаптайа сытар. Г. Николаева (тылб. ). Муус устар - календарнай сыл төрдүс ыйа.   Θ Апрель. Муус устар тиһэх күннэригэр Эрдэһит күөрэгэйи иһиттим. Күннүк Уурастыырап. Муус устар саҥатынааҕы сааскы ылааҥы күн этэ. Н. Лугинов. Муус устар ыйдааҕы күн уота күлүмүрдүүр күөх халлаан күөнүттэн уунан устан эрэр улуу дойду уорҕатын угуттуу турда. Эрилик Эристиин. Муус үйэ - сир-дойду историятыгар буолуталаабыт улахан тымныйыылар түмүктэригэр киэҥ сири хабан үөскээбит халыҥ мууһуруу кэмнэрэ.   Θ Ледниковый период. Бэрт сэдэхтик көстөр муус үйэ аарымаларын бүтүн өлүктэрэ, дьардьамалара булуллан баран наука үлэһитин кулгааҕар тиийбэккэ хаалар -- түбэлтэлэрэ үгүс этэ. "ХС". Муус үйэ биир кэрэхсэбиллээх боппуруоһунан таас үйэ дьоно сүүрбэччэ тыһыынча сыллааҕыта хабараан тымныылаах Хотугулуу илин Азиянан Хотугу Америкаҕа тиийэ тарҕаныылара буолар. ГКН МҮАа. Муус эстиитэ - саас өрүс мууһун хамсааһына.   Θ Вскрытие реки весной. Ыраахтан ньирилиир, сатарар Өрүспүт муустарын эстиитэ. П. Тобуруокап. Өлүөнэ мууһун эстиитэ, От, мас тиллэн кэлиитэ, Кэрэ, күндү сэгэрбин Кэтэспитим кэлбэтиҥ. Эллэй. Др. -тюрк. , тюрк. муз, буз.


      

    1. БУРҔААН (2 том, 558 страница).

      аат. Туох эмэ алдьаныыта, бытарыйыыта, бураллыыта, буор буолан көтүүтэ.   Θ Разрушение, искрошение, превращение чего-л. в пыль (от сильного механического воздействия). Ыйым төрөөбүт ытык хайатын _ _ Муодата тугуй диэн, Тула одуулаабытым - Буор хайата булгурута ыстанан Бурҕаан буола турар, буолар эбит. Саха фольк.


      

    1. АҔАЙ I (1 том, 255 страница).

      сыһ. , кэпс. Оччо куһаҕана да, үчүгэйэ да суох, ортотунан.   Θ Нехорошо и неплохо, посредственно; опасно, терпимо. Олоруубут аҕай.  Киниттэн хайдах сылдьарын, олорорун туһунан ыйыттахха, халымалыы "аҕай" диэн саҥа аллайыаҕа. "ХС". [Сүлүгүрэс Сүөдэр:] Эһиги туох-хайдах олороҕут? [Бырдаахап:] Олоруубут аҕай. Эһиги ыаллар, саҥа атыыһыттар куораттан тахсаннар, күннээн олордоххут дии. Н. Неустроев.


    2. 

    3. АҔАЙ II (1 том, 255 256 257 258 страница).

      эб.

      1. Предмет, хайааһын бэлиэтин эбэтэр хайааһыҥҥа, предмеккэ бэйэтигэр мөлтөтөн, намтатан биэриини биитэр сыһыаннаһыыны көрдөрөр ( даҕ. , сыһ. , туохт. ф-рын, аат. (сэдэхтик) уо. д. а. кытта тут-лар).   Θ Выражает ослабление, пониженную оценку признака предмета, действия или самого предмета и действия (употр. с прил. , нареч. , ф-ми гл. , имен сущ. (редко) и т. п. ). Эн онно аҕыйах аҕай аста суулаан, баайан баран, оннугар ууран кэбиһээр. Суорун Омоллоон. Аана нэһиилэ аҕай өйөнөн олорор, баһын бөрүкү кыаммат буолбут. Күндэ. Учууталлар үчүгэй сыананы туруоруохтарын туттуналлар, бүтэн хаалыа диэбиттии харыстаан аҕай туруораллар. Н. Лугинов.

      2. Хайааһыны, бэлиэни, араас иэйиилээх сыһыан дэгэттээн (хомойуу, сөҕүү, омуннааһын, ордугурҕааһын уо. д. а. ) күүһүрдүүнү көрдөрөр.   Θ Выражает усиление действия, признака предмета с различными модально-эмоциональными оттенками (сожаление, изумление, преувеличение, зависть и т. п. ). Арыгы истэр тухары дьону-сэргэни былыр-былыргыттан билиҥҥэ диэри алдьатта аҕай. Далан. Кини бэйэтэ даҕаны уһун умнас суолун, киэҥ тайҕаны быһа санныгар быыкаайык матаҕа сыыһа сүгэһэрдээх сылдьыбыта аҕай. А. Сыромятникова. Күнүскүнэн эбэ өрүс хобордоон, көмүөлэ көтөҕүллээри ыксаабыт, ыгыллыбыт аҕай этэ. П. Филиппов. Биэс киилэлээх биэдэрэтэ Биэрэҥэлээн аҕай биэрдэ. Р. Баҕатаайыскай. Дьэ, оҕолоор, дьүкээбил уота умайан күүдэпчилэнэн аҕай эрэр. Н. Якутскай. Ыраас аҕай сүрэхтээх, көнө аҕай майгылаах киһи. ПЭК СЯЯ. Ситиннэ ыстанан тахсан үчүгэй аҕай талаҕынан курбуһуннарбыт киһи билиэ этилэр. С. Ефремов. Бу сайыҥҥыттан түүлээҕинэн төһө аҕай табаары атыыласта, доҕоор? Күндэ. Балык да бу манна баар аҕай. "Кыым".

      //
      Арыт бу суолта ини, ньии эбиискэлэринэн күүһүрдүллүөн сөп.   Θ Иногда данное значение усиливается частицами ини, ньии. Доҕотторум тустара диэн Муҥнанным аҕай ини. Саха нар. ыр. II. Хайҕахтаах хара быарым Хамсаатаҕын аҕай ньии... П. Ойуунускай.

      3. Тардыы сыһыарыылаах ааттары кытта саҥарааччы этиллэр предмети ураты сыаналаан, чугастык санаан иэйиилээхтик чорботон этэрин көрдөрөр.   Θ С именами существительными в притяжательной форме выражает эмоциональное выделение предмета речи, относясь к нему как к особо ценному и дорогому. Оо, оҕом аҕай, хайдах сылдьара буолла.  Уолум миигин иитиэ, Уолум аҕай! - диириҥ. Амма Аччыгыйа. Доҕорум аҕай диэбит киһибин көрүстэхпинэ, бэрт дэҥҥэ кэпсэтэр. "Кыым".

      4. Тардыы сыһыарыылаах киһи ыалдьар сирдэрин ааттарын кытта ыарыыттан суланыыны, үҥсэргээһини көрдөрөр.   Θ С притяжательными именами, выражающими названия частей тела, выражает сетование, жалобу на боль. Баһым аҕай! - диэн эмээхсин сотору-сотору улаханнык ынчыктыыр. "ХС". Аай-аайбын! Ыый-ыыйбын! Абытайбын-татаппын! Икки чараас кургумум аҕай... Икки балык этим аҕай... П. Ойуунускай. Баҕайылар баара, син дьэ, Барар күннээх эбиттэр. Күүттэрэн да биэрдилэр, Көхсүм аҕай, айыы-айа! Күннүк Уурастыырап.

      5. Этиллэр предмети хааччахтаан, чорботон саҥарыыны (үксүгэр сэмэлиир-сиилэһэр дэгэттээх) көрдөрөр (сорох солб. аат. уонна ахс. аат. кытта тут-лар).   Θ Выражает ограничение и выделение (чаще всего с оттенком осуждения и иронии) предмета речи (употр. с нек-рыми мест. и сущ. ). Ону аҕай күүтэн, төттөрү-таары аалса сылдьыбыт дьон, иһирдьэ кутуллубутунан бардылар. Н. Заболоцкай. [Арыгы:] Бардам баайдар маҕаһыыннарыгар киирэн Бастыҥ атыы -- Ньуур туттуу мин аҕай буолтум. С. Зверев. Ол, бу төһө эмэ үйэ-саас тухары кини аҕай киэнэ буолан, турбута. Күндэ. Эчи, уоллара "Волганан" аҕай хатааһылыыр. "ХС".

      //
      Мин, биһиги диэн сирэй солбуйар ааттары кытта бэйэни эрэ билинии, киһиргэнии дэгэттэнэр.   Θ С личными местоимениями я и мы имеет оттенок бахвальства. Онон фронтовик кэргэнэ мин аҕай баарбын диэн, Харытыай үҥсэргээн былдьаһа-тардыһа сатаабатах. Софр. Данилов. Киһи аймахха кэрэхсэппит -- Уол, кыыс аймаҕы кытта орооспут Мин аҕай этим, эминэ туомуй! С. Зверев. Биэс-алта ходьоччу хоһоону Бэчээккэ быктараат, Бэйэҕин бэлиэтээн Мин аҕай дэнимэ. Күннүк Уурастыырап.

      6. Бириэмэ, миэстэ дьөһүөллэрин кытта туттуллан күүһүрдэр дэгэттээх чопчулуур, чуолкайдыыр суолталанар.   Θ Употребляясь с послелогами времени и места, выражает уточнение, конкретизацию с оттенком усиления. Биһиги, сахалар, өйбүтүн-санаабытын саҥардыыттан аҕай бэттэх кумааҕыга суруйар литератураланан эрэбит. Күндэ. Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии иннинэ аҕай Аркадий Гайдар "Тимур уонна кини хамаандата" диэн кинигэтэ бэчээттэммитэ. Софр. Данилов. Тутуу иниспиэктэрэ Петр Панкратович манна мин иннибэр аҕай сынньана кэлбит эбит. Н. Заболоцкай. Боруом биһиги иннибитинэн аҕай ааһар. Н. Якутскай. Таас, туус дьапталҕаларын үөһэ өттүнэн, сыыр хааһын аҕай аннынан туох эрэ хайаҕас чөҥөрүйэн көстөр. И. Данилов.

      7. Бириэмэ сыһыатын кытта хайааһын адьас соторутааҕыта, олох субу буоларын көрдөрөр.   Θ С наречиями времени выражает совершение действия совсем недавно, буквально сейчас (только что). Кинилэр ол моһуогуруулара күн бэҕэһээ аҕай буолбута. Н. Заболоцкай. Бүгүн аҕай үргэммит дьэдьэн тэриэлкэни өрөһөлүү тэтэрэр. Болот Боотур. Билигин аҕай үлэлии олорбут устудьуоннар, ити кэтэһиилээх тиһэх чуораан күүтүүлээх үтүө сураҕы аҕалбытыныы, үөрэ түстүлэр. Н. Лугинов.

      8. Сүнньүнэн -аары сыһыарыылаах сыһыат туохтууру, - ыахча формалаах сыһыаты кытта хайааһын субу аҕай буолаары гыммытын көрдөрөр.   Θ В основном с деепричастиями на -аары, с наречиями на -ыахча выражает действие. Өксүүнньэ эт-этэ аһыллан, ыалдьан, өлөөрү аҕай олорбута. Күндэ. Мантан төннөөрү аҕай турбутум. И. Егоров. Хабырыыс ийэтин моонньуттан кууһар, кини хараҕыттан уу-хаар баспыт, ытыахча аҕай буолбут. Н. Якутскай.

      //
      Кытта дьөһүөлү, бириэмэ салаа этии кэпсиирэтин кытта тутаах этии хайааһына олох тута, тилэх баттаһа буоларын көрдөрөр.   Θ Употребляясь со сказуемым придаточного времени с послелогом кытта выражает, что действие главного предложения совершается сразу после совершения действия придаточного предложения. Ыһыы үлэтэ бүтээтин аҕай кытта, нөҥүө күнүгэр нэһилиэк Сэбиэтин пленумун оҥорбуппут. А. Бэрияк. Аһаҕас аанынан киһи күлүгэ барыс гынарын аҕай кытта, оттоох күрүө таһыгар уолчаан сүүрэн кэллэ. Л. Попов.

      ♦ Аат аҕай харата түөлбэ. , көр аат <эрэ> харата. Кыыс саҥа хоту аат аҕай харата эргиллэн, киһини букатын улахаҥҥа уурбатахтык көрөн аһарда. Н. Заболоцкай. Ата хаартан, тыалтан чачайбычча аат аҕай харата сүөдэҥниир буолан барда. "ХС". Оҕустар оргууй аат аҕай харата алтахтыы турбуттар. "ХС". Санаа аҕай (курдук, кэриэтэ) - арыый да, бэрт кыранан.   Θ Чуточку, немного (кто, что уступает кому-чему-л. в чем-л. ). Иван Никифорович кинитээҕэр уҥуоҕунан санаа аҕай намыһах, ол оннугар туоратынан быдан бысхаҕар. Н. Гоголь (тылб. ). Манна тумана санаа аҕай сэллээтэ буолан баран, уонча миэтэрэ таһынан киһи тугу да көрбөт. В. Яковлев. Киэһэ билэр учууталыгар сылдьан бэрэбиэркэлээн көрбүтэ, үөрэҕиттэн кыратык санаа аҕай кэриэтэ хаалбыт. Н. Заболоцкай. Кини (кинилэр, мин) аҕай буол - киһиргээ, олус бэрт буола сатаа.   Θ Слишком выставлять себя, хвастать. Гоша эмиэ кини аҕай буолан, саамай улаханын кини быһаарбыттыы, аҕылыктанара. Н. Лугинов. [Дьаакып:] Чэ үчүгэй. Бассабыыктаан, кинилэр аҕай буолан хантаарыҥнаспыт амтаннарын билиэхтэрэ. А. Софронов. Олус өрө ыстаммакка, мин аҕай буолбакка, сытыарытык сылдьар да киһи, бука, остуорастаан айаҕын ииттиэ эбитэ буолуо ээ?! Л. Попов.

      ◊ Манан аҕай (буолбат, буолбатах) - кыра көннөрү, чэпчэки буолбат, судургу (буолбатах).   Θ Не так-то легко, просто (делать такое). Күннүктээн ууну уймуур манан аҕай дьыала буолбатах. И. Федосеев. Баай мунньуллара манан аҕай буолбат. А. Сыромятникова. Холоон аҕай (аҕайдыҥы) - мөлтөх, куһаҕанныҥы.   Θ Слабый, плоховатый. Кини да холоон аҕай киһи этэ.  Чэ, чэ, оҕонньоргут да холоон аҕайдыҥы. "ХС". Хайыы аҕай түөлбэ - хайыы-үйэҕэ, хайыы сах.   Θ Уже, давным-давно. Кини дьоллоох олох маҥнайгы дьаамыгар хайыы аҕай кэллэ. П. Ойуунускай. Хатан тимир собуот Хара лаахтаах көлөһөтө Хайыы аҕай кэлэн хап-сабар хамсанна. Саха фольк.


    4. 

    5. ҮЧҮГЭЙ АҔАЙ (12 том, 595 страница).

      эб. Саҥарааччы ханнык эмэ түбэлтэни, хайааһыны сөбүлээбэтин этэр санаатын бигэргэтии быһыытынан биллэрэрин көрдөрөр.   Θ Выражает неодобрение говорящим какого-л. факта, действия как подкрепление высказываемой им мысли. Нохоо, мэниктиирин үчүгэй аҕай, киирэҥҥин дьиэни сууй. Түүнү быһа таанцылыыллара үчүгэй аҕай, биир түүн утуйбатахтарына туох да буолуохтара суоҕа.  Күн ыраахтааҕыны көмүскүүргүт үчүгэй аҕай дии, уонна баран, бэйэҕит оҕолоргут саллаат буолаллара кэллэҕинэ, үүт-аан көстүөҕүнэн куоттара сатыыгыт. М. Доҕордуурап.



    СӨ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын харыстааһын
    уонна сайыннарыы чэрчитинэн анал бырайыак

    Россия наукаларын академията Сибиирдээҕи салаа Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын института (РНА СС ГЧуоХААОПИ)