Тылдьыт Кинигэ Кэпсээ Таайбараҥ Наука
Саха Русский

ТААЙБАРАҤ

Саха тылын улахан быһаарыылаах тылдьытынан

Таайбараҥ

                 
       
             
     
                 
                 
                 
     
             
       
                 

Эппиэттэр

1. ИМИЙ. 2. УМНУГАН. 3. ЧААС. 4. ТААЙ. 5. СЫЫЛ. 6. ПАПААХА. 7. СЫРЫЛАА. 8. АХТА. 9. КЫАН. 10. АППА. 11. АППАЙАН. 12. КЫАН.
      

    1. ИМИЙ (3 том, 669 страница).

      туохт. Арыый итий, сымнаа (кыhыҥҥы күн-дьыл, халлаан туhунан).   Θ Становиться теплее, теплеть (о зимней погоде). Аҥааттан, айгыстан, Бастаан дьыл имийэр, Суураллан, суоhанан, Халыҥ хаар хараарар, Күн сөрүүн уотуттан Тоҥ буор сылыйар. С. Данилов. Күн уhаан, дьыл имийэ быhыытыйар. Сэмээр Баһылай. Кыhыҥҥы халлаан былытырдаҕына имийэр. СГФ СКТ. Ср. ног. йиби ‘мокнуть’.


      

    1. УМНУГАН (12 том, 148 страница).

      даҕ. Болҕомтото суох, дьалаҕай, билбитин-көрбүтүн өйүгэр туппат.   Θ Легко забывающий, забывчивый. [Оҕонньор:] Бэйэм аатырбыт умнуган киһибин. Арыт хамсабын уоба сылдьан көрдөөн, арыт бултуу сылдьан саабын умнан, дьоҥҥо элбэхтик күлүүгэ барбыт бэйэкэм. С. Никифоров. Киһи сааһырдаҕына умнуган буолар дииллэрэ кырдьык эбит. ДНС РБ.


      

    1. ЧААС I (14 том, 75 76 страница).

      аат. Алта уон мүнүүтэҕэ тэҥнэһэр бириэмэ кээмэйэ.   Θ Промежуток времени в 60 минут, час. Айаммытыгар кэлэ-бара үс чаастан ордуга суох буоларбыт буолуо. Р. Кулаковскай. [Бадин:] Аны биир чааһынан бараллар. С. Ефремов. Аҕыйах чааһынан биир кыра дэриэбинэҕэ тиийэн кэллэ. Дж. Родари (тылб. ).

      //       Сууккаҕа алта уон мүнүүтэ буола-буола бириэмэ, кэм туолар болдьоҕо.   Θ Срок в 60 минут, исчисляемый от полудня или полуночи, час. Начаалынньык аҕыс чааска хонтуоратыгар кэлиэ. Н. Якутскай. Түүн үс-түөрт чаас буолла. Н. Габышев. Москваҕа сэттэ чаас буолбутун тыллаан, "Север" репродуктор үс төгүл -- тыҥкынаан ылла. М. Доҕордуурап.

      2. үрд. Кэм, бириэмэ (туох эмэ саҕаланыытын эбэтэр бүтэрин этэргэ).   Θ Пора, время (наступления или существования чего-л. ). Туох-ханнык кэмнээх-чаастаах, Кэхтэр да, тиллэр да кэрдиистээх. Саха фольк. Түрмэ иһигэр хааллан сыппыт дьон, босхолонор чаастара чугаһаабытын билэн, сэргэхсийэ, чөрбөҥнөһө түстүлэр. П. Филиппов.

      3. Тугу эмэ гынарга анаммыт бириэмэ (хол. , сынньалаҥ кэмин этэргэ).   Θ Время, предназначенное для чего-л. (напр. , отдыха). Мунньах ыҥырыылаах чааһа чугаһыыр. Н. Якутскай. Салгыҥҥа дьаарбайар чаастара быһыллыбыта. П. Филиппов.

      ◊ Кылаас чааһа оск. – оскуолаҕа биир кылааска үөрэнэр оҕолор кылаастарын салайааччытын кытары сүбэ мунньахтара.   Θ Классный час (форма общения учеников со своим учителем – классным руководителем). Оҕолор, барымаҥ, кылаас чааһа буолар. Өлөр чаас – ким эмэ өлөр, суох буолар бириэмэтэ, кэмэ кэлиитэ.   Θ Время наступления смерти, ухода из жизни, смертный час. [Бассабыык] Өйдөөтө өлөр чааһын, Хараҕа ууланна. Эллэй. О, бүттүҥ эн, Иосиф Коган, Өлөр чааһыҥ уолдьаста. Күн Дьирибинэ. [Сергей Тихонович] аҕа табаарыһыттан өлөр чааһа ыган кэлбитин кистиэн баҕарбатаҕа. Н. Габышев. Тиһэх чаас көр тиһэх I. Төрөөбүт дойдутуттан арахсар тиһэх чааһыгар бу орто дойдуга төрөөн Томсон туох үчүгэйи көрбүтүн була сатыыр. Н. Якутскай. Туппут үрүҥ сибэккини Эн оҕоҥ тиһэх чааһыгар. Баал Хабырыыс. Үлэ чааһа – тэрилтэ үлэһиттэрин үлэлиир бириэмэлэрэ (үксүгэр сарсыарда 9 чаастан киэһэ 6 чааска диэри).   Θ Рабочее время (обычно с 9 часов утра до 6 часов вечера). Биирдэ үлэ чааһа бүтүүтэ ааҥҥа түбэсиһэн дорооболоспуттара. Н. Лугинов. Сотору үлэ чааһа бүтэн, дьиэлээтэ. М. Попов. Үлэ чааһа букатын эрдэттэн саҕаланар. Н. Ефремов. Чаас аҥаара көр аҥаар. Чаас аҥаарын кэриҥинэн Аким Романович быраһаайдаһан -- айаҥҥа туруммута. Н. Заболоцкай. [Михаил:] Кэлбэтэхтэринэ аны чаас аҥаарынан уһугуннарыам. С. Ефремов. Массыына чаас аҥаарын кэриҥэ сэндэҥэ бэс тыа иһинэн айаннаабытын кэннэ -- Таллан өрүс бу мэндээрэ түстэ. С. Никифоров.


      2. 

    2. ЧААС II (14 том, 76 страница).

      аат.

      1. Туох эмэ өлүүскэтэ, сорҕото.   Θ Часть, деталь чего-л. Арамаан маҥнайгы чааһа бэлэм. Сыыһа, таба сыаналаан Үөрдүүй, таптыыр көлүөнэм. И. Гоголев. Бэриллибит тиэкиһи чаастарга араарыҥ. ПНЕ СТ. Турку бары чааһа хатыҥ мастан таҥыллар. Хомус Уйбаан.

      2. Ким эмэ туохха эмэ (хол. , нэһилиэстибэҕэ) анал өлүүтэ, туох эмэ сыалайтан киниэхэ анаммыт сорҕото.   Θ Часть, доля кого-л. в чём-л. (напр. , в наследстве). Отут сүөһүнү, ол иһигэр биир бастыҥ атыыры чаас аныыр. Суорун Омоллоон. [Бороскуобуйа] дьиҥэ, үлэлээбитин, баайы иитиспитин быһыытынан чаас ылыахтааҕа. А. Сыромятникова. Ол нөҥүө күнүгэр оҕонньор уолуттан арахсан, чаас сүөһүтүн ылан, -- аччыгый уолун аахха көһөн таҥкынаан тиийбит. А. Бэрияк.

      3. байыан. Аармыйа көрүҥнэриттэн биир туспа биирдэмэ (хол. , пехота).   Θ Отдельная войсковая единица (напр. , пехота). Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ арҕаа боруоҥҥа артиллерийскай чааска сулууспалаабыта. Н. Якутскай. Сахаттан биһиги чааспытыгар Николаев эрэ биһикки хааллыбыт. Т. Сметанин. Чааскыттан сурук кэллэ дуо? С. Никифоров.

      4. көсп. Ыйаах, дьылҕа.   Θ Участь, доля (человека). Аҕал, аҕал мин дууһабар Ааттаах хатан ыстаалгын, Дьылҕам чымаан чааһыгар Тостубат аналланыахпын. И. Гоголев. Үөскэппит Үөһээ Айыы, Миэхэҕэ киһи курдук, Киһи буолар чааста ыйан биэр. Күн Дьирибинэ.

      ◊ Саҥа чаастара көр саҥа I. Тыллары саҥа чаастарынан наардаан суруйуҥ. ПНЕ СТ. Тыллар суолталарынан тус-туспа бөлөхтөргө арахсаллар. Ол бөлөхтөр саҥа чаастара дэнэллэр. КИИ СТ-2. Саппаас чаас көр саппаас. Саппаас чааһы сопхуостар үллэстэн баран сорохтор курулаан сытыараллар, сорохтор туохтара да суох буолан сылы быһа умналаһан тахсаллар. Далан. Саппаас чаас сороҕо оройуон тэрилтэлэриттэн, холкуостартан, уустук уонна сэдэх өттө куораттан көстүөх курдуга. В. Титов. Мин өйүүн саппаас чаас ыла куораттыыбын. "ХС".


      

    1. ТААЙ I (10 том, 71 72 страница).

      туохт.


      1. Тугу эмэ ханнык эмэ бэлиэлэринэн сирдэтэн сөптөөҕүн, ис дьиҥин быһаар, бил, таба эт.   Θ Догадаться и высказать правильное предположение о чём-л. по каким-л. признакам; угадать, отгадать. Таабырынна таай.  Кэрэ санаам кэҕиннэ - Кэлэр-барар суолбун булбатым, Далай санаам татыарыйда - Тахсар-киирэр сирбин таайбатым. А. Софронов. Миитэрэй кими эмэ үтүктэн туттан-хаптан, көрөн-истэн киирэн кэллэҕинэ, дьиэҕэ олорооччулар бары таайан айдаара тоһуйаллар. Амма Аччыгыйа. Суол былаһын тухары бааһырыым хайдаҕын таайа сатаабытым. Н. Якутскай. Кини хас да хонно - тиһэх күннэрэ кэлбитин таайбыта. Н. Габышев.

      //       Тугунан эмэ сирдэтэн дьон санаатын сөпкө сэрэй, тугу эмэ таба эт.   Θ По каким-л. признакам угадать мысль другого, догадаться о чём-л. , смекнуть. "Мин өйбүнэн аатырыам суоҕа, хааннаах болотунан аатырыам, онон сөпкө да таайда", - диэн ах баран олордо. П. Ойуунускай. Тороев санаабыт санаатын таайбыт курдук Чуура эттэ: "Бу ураһа хотуна - мин... Абыраамап этэринии мин манна сарыыссабын!" Л. Попов. Ардай аһыылаахтар, бадаҕа, Ас тахсыаҕын таайдахтара. С. Данилов.


      2. Чахчытын билбэккэ эрэ сэрэйэн быһаар; көхсүгүнэн, сүрэххинэн сэрэй.   Θ Не зная наверняка, догадаться о чём-л. ; предчувствовать, понять чутьём. [Бургунаһым] айыы сүөһүтэ, баҕар, сүрэҕэ-быара таайара буолуо [мин өлөрөөрү гынарбын]. А. Софронов. Түбэ нэһилиэгэр Сэпсики диэн туохха да холобура суох баай киһи баар. Быһа таайан эттэххэ, аҕыс уонча сүөһүлээх буолуо. Күндэ. Ср. бур. тааха, монг. таах, эвенк. тааг ʻгадать, отгадать, разгадатьʼ.


      2. 

    2. ТААЙ II (10 том, 72 страница).

      туохт.


      1. Дьай, сабыдыаллаа, содуллаах буол (ким эрэ урут оҥорбута эбэтэр эрэйдэммитэ билиҥҥи кэмҥэ дьайара).   Θ Отразиться, сказаться каким-л. образом впоследствии. Аҕам үйэтин тухары этигэр-хааныгар сүгэ сылдьыбыт эрэйэ-муҥа таайан, -- оронуттан кыайан турбат буолан хаалбыта. Эрилик Эристиин. Тихон дьиэтигэр тахсан кинигэ ааҕыах курдук гынан иһэн, бөлүүн хойут утуйбута, эрдэ турбута таайан, утуйан хаалла. Н. Босиков. Оҕонньоттор күнүскү сылаалара таайан, сотору үүтээн иһэ им-ньим барар. "Кыым".

      ♦ Айыыта таайар көр айыы III. Айыылаах дууһа айыыта таайдаҕа, дэлэ дьаабыламмат буолара. Күннүк Уурастыырап. Ол айыыта таайан [кыталыгы өлөрбүтэ], абааһылар кинини "улахан ыарыы" буолан киирэннэр сииллэр. Багдарыын Сүлбэ.

      ◊ Өтө таайар көр өтө. Хомолтонон туолбут үтүөкэннээх хараҕын көрүүтүттэн кини санаатын Иванов өтө таайда. Амма Аччыгыйа. [Дьиэлээх] өтө таайда быһыылаах харааччы утаппыппын. И. Гоголев. Мин санаабын өтө таайбыт курдук эмискэ эттэ. Н. Габышев. Сүрэҕэ, сүрэҕинэн (көхсө, көхсүнэн, кута-сүрэ) сэрэйэр (таайар) көр сүрэх. Кини, киэҥ тайҕа оҕото, сүрэҕинэн таайан, хараҕынан сабаҕалаан, туһаайбыт тосхолун эндэппэт эбит. Амма Аччыгыйа. Киһитэ тугу этэрин истибэтэр даҕаны, көмөлөс диирин сүрэҕэ таайда. А. Сыромятникова. Бу аанньанан дьааһыйбат, содуллаах тэлэгирээмэ буолуоҕун Батурин көхсүнэн таайа. ытырыктата саныы олордоҕуна, төлөпүөн кырылаан кэлбитэ. В. Яковлев. Бу икки киһи атын-атын санаалаахтарын кини [Анньыыска] көхсө таайар. А. Сыромятникова. Баҕар, холкуоһа кинини үчүгэйдик санаан, ыал буоллун, киһи буоллун диэн сүөһүлээбитин кута-сүрэ таайа санаабыта буолуо. М. Доҕордуурап. Таайбыт таайыы көр сэрэйбит сэрэх.


      3. 

    3. ТААЙ III (10 том, 72 73 страница).

      аат. Киһиэхэ ийэтин быраата, убайа; уопсайынан ийэтин аймаҕа эр киһи.   Θ Дядя (обычно брат матери; вся родня мужкого пола по материнской линии). Бу Дьүлэй уустара - Платон төрөөбүт таайдара. Суорун Омоллоон. Костя уончатыгар диэри таайын аахха иитиллибит. П. Филиппов. Аркадий үөрэҕэр мөлтөөн, -- истипиэндьийэтэ суох буолан, өссө икки ый таайыгар олоорто. Н. Габышев. Др. -тюрк. таҕай, тюрк. таай, тай, таҕа, дайы.


      

    1. СЫЫЛ (9 том, 516 517 страница).

      туохт.


      1. Быардыы сытан эбэтэр илиигэр, тобуккар тирэнэн сыҕарый.   Θ Ползать или передвигаться на четвереньках. [Өлөөнө:] Оҕом бу муостаҕа сыыла сылдьара, саҥа хааман бадьаралыыра, бу олоппосторго ытта сатаан дэлбэритэ түһэрэ субу баарга дылы. С. Ефремов. Адьас ыраахтан сэрэнэн үөмэн киирдэ. Биир да амынньыары тоһуппакка тииттэри күлүктэнэн сыылан истэ. ХУ КК. Разведчиктар, бэйэлэрин, инники лииньийэлэрин ааһан, ханнык эрэ хотоол сиринэн быардарынан сыылан иһэллэр. "ХС".


      2. көсп. Бытааннык, ыксаабакка бар, айаннаа.   Θ Передвигаться тихо, медленно, ползти. Борохуот нэстик сыылар. И. Гоголев. Афанасий Васильевичка көмөлөһөөрү Хабырыыс лааппы дьиэ диэки сыылар. Н. Якутскай. Арамаан кэһэйдин. Дьахтар сүгүннэрэн аҕалыа ини, бүтүн үс массыыналаах холкуостан массыына ылбакка, оҕуһунан сыылан истэҕэ үһү. С. Ефремов.

      //       Бытааннык ааһан ис (бириэмэ туһунан).   Θ Протекать медленно (о времени). Хара хоруо курдук хараҥа сыллар быардарынан сыыллан ааһан испиттэр. Софр. Данилов. Кэтэһиилээх мүнүүтэлэр сыылбыттара. СОТА. Бириэмэ наһаа бытааннык сыыллар. А. Кожедуб (тылб. ).

      ♦ Быаргынан сыыл көр быар. Үлэлээ, бэйэҥ баскын бэйэҥ билин, хас тоттук оҕо иннигэр быаргынан сыыллыма. А. Сыромятникова. Сыыла сылдьан сыарҕа быатын быс (кэрбээ) - биллибэтинэн, көстүбэтинэн сэмээр сылдьан ол-бу дьээбэни, куһаҕаны оҥор.   Θ Незаметно, исподтишка творить что-л. недоброе. Үс сыанаҥ содула баһаам. Харахха быраҕыллыбакка эрэ сыыла сылдьан сыарҕа быатын быһааччы диэн, хата, кини баар. Н. Лугинов. Сүгүн буол, били сыыла сылдьан сыарҕа быатын быһар дииллэригэр дылы, туой тиэрэни баран. А. Сыромятникова. Дьэргэлээх Уолуктай бары куһаҕаны тэрийэллэр быһыылаах. Сыыла сылдьан сыарҕа быатын кэрбииллэр. "ХС". Ср. кум. йыл, алт. дьыл, хак. чыл, кирг. жыл ‘двигаться; ползти, ползать; кататься (на коньках, на лыжах)’.


      

    1. ПАПААХА (7 том, 510 страница).

      аат. Таһынан түүлээх үрдүк бэргэһэ.   Θ Папаха. Биир хааннааҕынан диэличчи көрбүт, лампаастаах кыһыл ыстааннаах үрүҥ папаахалаах хаһаак -- нагаайканан муостаны кууһурҕатта. П. Ойуунускай. Тараас бараан папаахатын Устан, санньыаран турда. С. Данилов. Манна [Карпакка] - хороҕор папаахалаах Гуцул уолаттар. Л. Попов.


      

    1. СЫРЫЛАА I (9 том, 468 469 страница).

      туохт.


      1. Үөһэттэн таҥнары дьулурҕатык сыыр устун туох эмэ тэрилгэ олорон, анньынан (хол. , салааскаҕа, хайыһарынан) эбэтэр төкүнүйэн түс.   Θ Скатиться с горы на большой скорости. Оҕонньор сыыһа туттан, уолу үрдүнэн сырылыыр. Күннүк Уурастыырап. Очурдарга охсулла-охсулла, сыыры таҥнары сырылаан түһэн истим. Т. Сметанин. Турар очуостар төбөлөрө Тохтон суулуннулар, Сытар сындыыс хайалар Сырылыы тоҕуннулар. П. Ядрихинскай. Сыыры таҥнары хайыһар сыыйылла сырылаата. АЕ СТ.


      2. көсп. Олус күүскэ итий, куйааһыр, сыралҕаннаах буол (хол. , куйаас күн туһунан).   Θ Излучать жар, пылать жаром, быть очень жарким, знойным. Куйаас түһэн сырылаан эрэр. Н. Заболоцкай. Көхсүнү кэҥэтэр көй куйаас түһэн сырылаабыт. Н. Түгүнүүрэп. От үүммүт даҕаны, Уот куйаас сырылыыр! Аһыҥа баҕайы Хотуурун сытыылыыр. Баал Хабырыыс.


      2. 

    2. СЫРЫЛАА II (9 том, 469 страница).




      1. тыаһы үт. туохт. Быыстала суох биир кэмник "сырр" диэн эрэр курдук тыаһы таһаар.   Θ Шипеть, шкворчать; трещать. Кус кынатын тыаһа сырылаан кэлэн уҥуор от саҕатыгар түһэн кэбистэ. Суорун Омоллоон. Сотору чаанньык оргуйан сырылаата. С. Никифоров. Сылабаар оргуйан буруолаата, Алаадьы буһан сырылаата. С. Васильев.


      2. көсп. Олус күүһүр, чуҥкунуур тыастаах буола дөйүөрэ тоҥ (тымныыны, тымныы салгыны этэргэ).   Θ Звенеть, трещать (о морозе). Халлааммыт тымныыта сырылаан Аан туман оргуйа турбута. Эрилик Эристиин. Тоһуурга сытааччылар -- тыыннахтарына, тымныы сырылыыра эрэ иһиллэр. В. Протодьяконов. Кыһыҥҥы ыыс-быдаҥҥа киһи тыына сыыгыначчы сырылыыра оту ыһан эрэр тыаска холонор. КНП КУуА. Ср. кирг. шырылда ‘трещать, шуршать, журчать’, каракалп. шырылдау ‘пищать, издавать писк’, сырылдау ‘клокотать (в груди, в горле)’.


      

    1. АХТА (1 том, 670 страница).

      аат. , анат. Киһи атахтара уонна сүөһү, кыыл кэлин атахтара холбоһор сирдэрин алын өттө; ыстаан икки буутун холбоһор сирин алын өттө.   Θ Промежность. Аттанаары туран ахтатын абырахтаппыкка дылы (өс ном. ). Иин айаҕын уот эмти сиэбитинэн көөртөрө, бу кинилэр үрдүлэригэр кэлэн ахтата көстөн турар эбит. Эрилик Эристиин. Ахтатын анныгар тиийэр хаары чөм-чөм буурдаан, уон көлөлөөх обуос илин-кэлин өттүгэр кэлэ-бара сылдьааччылара - ити кини. С. Федотов. Тэҥн. самах.


      

    1. КЫАН (5 том, 153 154 страница).

      туохт.

      1. Илиигэр-атаххар лаппа сэниэлээх буол, кытыгырас буол, бэйэҕин чэпчэкитик туттан сырыт.   Θ Быть физически крепким, здоровым, легко владеть своим телом. Ийэм ыарыйда, Кыаммат буолла, майгыта да олус сатарыйда. С. Данилов. Онтуон эдэр эрдэҕинэ бэйэтин лаппа кыанар, кытыгырас эбитэ үһү. У. Нуолур. Кыанар тухары дьон-сэргэ ортотугар сылдьыбыт быдан ордук. Н. Кондаков.

      2. Бэйэҥ наадаҕын (хол. , аска-таҥаска) сэнэхтик хааччынар кыахтаах буол, тиийинэн олор.   Θ Жить безбедно, обеспеченно, в достатке. [Онтуон:] Кэм кыанан олорор дьоннортон ходуһаларбытын, өттүктэрбитин барытын былдьаталаан ылаллар үһү. Күндэ. Афанасий Сидоров Ламма нэһилиэгэр бэйэтин кыанан олорор ыал кэккэтигэр киирсэр. М. Доҕордуурап. Бүөтүр баай да буолбатаҕын иһин, кыанан сэнэхтик олорор эбит. СЛ-8.

      3. Тугу эмэ гынар баҕаҕын эбэтэр хайдах эмэ быһыыланыыттан тутун, тохтот, бэйэҕин кыатан.   Θ Сдерживать себя, воздерживаться, держать себя в руках. Курдьаҕаҕын хомун, кыдьыккын кыан, имэҥҥин иҥэрин (өс ном. ). Кытаанах да мүнүүтэлэргэ санааны түһэрбэт, бэйэни кыана туттар ордук. П. Филиппов. Сиэмэх бөрөлөр оботторун кыаммакка олус аһаан баран, күнү быһа сытыган ордууларыгар сытан тахсаллар. И. Данилов.

      4. кэпс. , сүөл. Туттуммакка, нуорманы таһынан, олус элбэҕи ис, аһаа.   Θ Есть, пить без удержу, без меры. Минньигэс бөрүөк, бэрэски диэни урут билбэтэх дьон биһиги кыана туттубуппут. С. Федотов. Ким да диэки көрбөккө, көҥөммүт курдук умса туттан олорон, ыал аһын саамай күндүтүн, үчүгэйин кыанар күтүр буолан биэрдэ. Н. Заболоцкай. Хаһаайка төрөөбүт күнүн бэлиэтээбиттэрэ -- онно кини эрэ лаппа холуочуйбута. Бэйэтэ бигэргэтэринэн, "үөрбүччэ элбэҕи кыанан кэбиспит үһү". Р. Баҕатаайыскай.

      5. көр кыай 1,

      2. Тукаам, хаһан кыанан үөрэниэххин оскуолаҕа талаһаҕын, бостуой убайыҥ миигин кигэрэ буолуо диэн мөҕүө. Н. Түгүнүүрэп. [Кууһума:] Хата иккиэн сүрэхтээх дьон буолаҥҥыт, итиччэ кыанан олороҕут. А. Сыромятникова. Бокуонньук Дьөгүөрдээн кэргэттэрин нэһилиэк харалтатыгар ылбатахха, бэйэлэрин кыанан көрүнүөхтэрэ дуо? М. Доҕордуурап.

      ♦ Кыбыытын кыаммат - ыалдьан (үксүн ньиэрбэ ыарыытыгар) иигин кыайан туппат, ииктии сылдьар.   Θ Болезненное состояние, проявляющееся в непроизвольном мочеиспускании; недержание мочи. Онон невроз ыарыыга -- атын тус-туспа невротическай көстүүлэр: кэлэҕэйдээһин, оҕо түүҥҥү куттаныыта, өргө диэри кыбыытын кыаммата, о. д. а. киирсэллэр. ППА СЭЫа.


      

    1. АППА (1 том, 504 страница).

      аат.

      1. Уу хайа охсубутуттан үөскээбит көҥүстүҥү дириҥ уонна уһун оҥхой сир; сир кыра оҥхойо, дьаамата.   Θ Овраг; яма, рытвина. Бурхалей аппаны батыһа сыккыраан сытар сыарҕа суолун көрө түстэ. Эрилик Эристиин. Суха аанньа ылбата, аппа сиргэ букатын таах барда. Суорун Омоллоон. Бөрөлөр тибииттэн кириһэ сыппыт аппаларга бары хороһон олордулар. Р. Кулаковскай.

      2. Тыалтан-куустан хаххалаах, уу тохтуур өнньүөс сир.   Θ Лог, ложбина. Аппаҕа тыал түспэт, аппаҕа кэнчээри от хагдарыйбакка хаалар. Амма Аччыгыйа. Аппаттан уу баһан аҕалан, оллоон анньан, чэйбин өрөн кэбистим. Суорун Омоллоон.

      //       Хотоол сир.   Θ Лощина. Биһиги төгүрүччү таас хайа күрүөлээбит аппа сиргэ олорбут эбиппит. А. Софронов. Тюрк. упкын, опкын.


      

    1. АППАЙАН (1 том, 506 страница).

      аппай диэнтэн -ан сыһыар-х сыһ. суолт. тут-лар. Тугу да гыммакка, таах.   Θ Приоткрыв рот, бесцельно, понапрасну. Мин көмөлөспөтөхпүнэ, аппайан олорууһуккут дии? Сэриилэһэн абырыах дьон эбиккит. Софр. Данилов. Бу кыыс эмиэ улахан дьон кэпсэтэрин истэн аппайан олордо. В. Гаврильева.


      

    1. КЫАН (5 том, 153 154 страница).

      туохт.

      1. Илиигэр-атаххар лаппа сэниэлээх буол, кытыгырас буол, бэйэҕин чэпчэкитик туттан сырыт.   Θ Быть физически крепким, здоровым, легко владеть своим телом. Ийэм ыарыйда, Кыаммат буолла, майгыта да олус сатарыйда. С. Данилов. Онтуон эдэр эрдэҕинэ бэйэтин лаппа кыанар, кытыгырас эбитэ үһү. У. Нуолур. Кыанар тухары дьон-сэргэ ортотугар сылдьыбыт быдан ордук. Н. Кондаков.

      2. Бэйэҥ наадаҕын (хол. , аска-таҥаска) сэнэхтик хааччынар кыахтаах буол, тиийинэн олор.   Θ Жить безбедно, обеспеченно, в достатке. [Онтуон:] Кэм кыанан олорор дьоннортон ходуһаларбытын, өттүктэрбитин барытын былдьаталаан ылаллар үһү. Күндэ. Афанасий Сидоров Ламма нэһилиэгэр бэйэтин кыанан олорор ыал кэккэтигэр киирсэр. М. Доҕордуурап. Бүөтүр баай да буолбатаҕын иһин, кыанан сэнэхтик олорор эбит. СЛ-8.

      3. Тугу эмэ гынар баҕаҕын эбэтэр хайдах эмэ быһыыланыыттан тутун, тохтот, бэйэҕин кыатан.   Θ Сдерживать себя, воздерживаться, держать себя в руках. Курдьаҕаҕын хомун, кыдьыккын кыан, имэҥҥин иҥэрин (өс ном. ). Кытаанах да мүнүүтэлэргэ санааны түһэрбэт, бэйэни кыана туттар ордук. П. Филиппов. Сиэмэх бөрөлөр оботторун кыаммакка олус аһаан баран, күнү быһа сытыган ордууларыгар сытан тахсаллар. И. Данилов.

      4. кэпс. , сүөл. Туттуммакка, нуорманы таһынан, олус элбэҕи ис, аһаа.   Θ Есть, пить без удержу, без меры. Минньигэс бөрүөк, бэрэски диэни урут билбэтэх дьон биһиги кыана туттубуппут. С. Федотов. Ким да диэки көрбөккө, көҥөммүт курдук умса туттан олорон, ыал аһын саамай күндүтүн, үчүгэйин кыанар күтүр буолан биэрдэ. Н. Заболоцкай. Хаһаайка төрөөбүт күнүн бэлиэтээбиттэрэ -- онно кини эрэ лаппа холуочуйбута. Бэйэтэ бигэргэтэринэн, "үөрбүччэ элбэҕи кыанан кэбиспит үһү". Р. Баҕатаайыскай.

      5. көр кыай 1,

      2. Тукаам, хаһан кыанан үөрэниэххин оскуолаҕа талаһаҕын, бостуой убайыҥ миигин кигэрэ буолуо диэн мөҕүө. Н. Түгүнүүрэп. [Кууһума:] Хата иккиэн сүрэхтээх дьон буолаҥҥыт, итиччэ кыанан олороҕут. А. Сыромятникова. Бокуонньук Дьөгүөрдээн кэргэттэрин нэһилиэк харалтатыгар ылбатахха, бэйэлэрин кыанан көрүнүөхтэрэ дуо? М. Доҕордуурап.

      ♦ Кыбыытын кыаммат - ыалдьан (үксүн ньиэрбэ ыарыытыгар) иигин кыайан туппат, ииктии сылдьар.   Θ Болезненное состояние, проявляющееся в непроизвольном мочеиспускании; недержание мочи. Онон невроз ыарыыга -- атын тус-туспа невротическай көстүүлэр: кэлэҕэйдээһин, оҕо түүҥҥү куттаныыта, өргө диэри кыбыытын кыаммата, о. д. а. киирсэллэр. ППА СЭЫа.


    СӨ судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын харыстааһын
    уонна сайыннарыы чэрчитинэн анал бырайыак

    Россия наукаларын академията Сибиирдээҕи салаа Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын института (РНА СС ГЧуоХААОПИ)