Таайбараҥ

Эппиэттэр



---



ТҮҮН I (11 том, 319 страница).
түүй диэнтэн бэй. туһ. Эдэрбин диэн эрэнимэ, кырдьаҕаспын диэн түүнүмэ (өс хоһ. ). Үчүгэй ыралаах киһи дьолу аргыстаһар. Куһаҕаны түүнэр киһи муҥу муннунан тыырар. Н. Абыйчанин.




---



ТҮҮН II (11 том, 319 320 страница).


1. аат. Суукка хараҥа кэмэ (киэһээҥҥи уонна сарсыардааҥҥы кэм икки арда).   Θ Тёмное время суток, ночь. Ити курдук түбүгүрэн, Түүн дьэ ааста этэҥҥэ. Күннүк Уурастыырап. Соҕуруу дойду хараҥа түүнэ налыйан турар. Т. Сметанин. Халыйда сир бары муннугар Хамсаабат хараҥа түүн ийэм. А. Николаев.

2. сыһ. суолт. Суукка саамай хараҥа кэмигэр, түүн буолбутун кэннэ.   Θ Ночью, в ночное время. Ол түүн мин Онно төрөөбүппүн, Тоҥ балаҕаҥҥа, Хараҥаҕа… С. Данилов. Түүн аракыаталар өрө көтөн тахсан сырдаппахтыы түһээт, умуллан тохтоллор. Т. Сметанин. Бу түүн улахан хаһыҥ түһэр үһү. М. Доҕордуурап.

♦ Түүн төрөөбүт кэпс. – толоон оҕото диэн курдук (көр толоон). Ити түүн төрөөбүт оҕо. Түүн утуйбакка, күнүс олорбокко көр күнүс. Бүүкээнниир Ыаһах эрэйдээх -- күнүс олорбокко, түүн утуйбакка, харыһыйара хараҕын уута, көмүскэтэрэ көмүскэтин уута буола сылдьан, көҥүстээх үрэҕэр быт оҕуһун көлүйэн, сап өтүүтүн состорон нырылытан киирэн бара турда. Саха фольк. Түүн утуйбат, күнүс олорбот буолла кэпс. – туохтан эмэ улаханнык долгуйан, туох эмэ буоларын олус кэтэһэн сүгүн олорор кыаҕыттан таҕыста, санааҕа-онооҕо түстэ.   Θ Быть в состоянии крайнего беспокойства, волнения в ожидании чего-л. Наҕылга быста дьадаҥы оҕолору босхо аһатан үөрэтэр буолбуттар үһү диэн сурах иһилиннэ. Микиитэ түүн утуйбат, күнүс олорбот буолла… Амма Аччыгыйа. Түүҥҥэ (хараҥаҕа) ылларда – хойукка диэри туохха, ханна эмэ тардыллан хараҥаҕа былдьатта, түүҥҥэ баттатта.   Θ Быть застигнутым ночной темнотой, задержавшись где-л. почему-л. "Этэргин этэ оҕус, тардыма, биһиги түүҥҥэ ылларыахпыт", – күүтэн ыксаан турбут сирдьит уол кыйаханан куолаһын сонотор. Р. Баҕатаайыскай. Борук түүҥҥэ ылларан, Холкуос дьоно хонууга, Отуу уотун сырдыгар Олбох тардан, аһыыллар. А. Абаҕыыныскай. Муҥхаттан төннөн иһэммин, Бу курдук киэһэрэммин, Ыкса түүҥҥэ ылларарым, Ыйдаҥаҕа махтанарым. М. Тимофеев. <Хараҥа> түүнү харахтан сөбүлээб. – түүн утуйбакка ону-маны гын; түүнүн онно-манна сырыт.   Θ Бодрствовать, заниматься чем-л. ночью; разгуливать в ночное время, развлекаться ночами. Үлэлии, айа, кынаттанан, Сарсын ыраах барабын. Бу хоско, түүнү харахтанан, өр олорон ааҕарым. Н. Босиков. Били дьахтар -- хараҥа түүнү харахтанан таансылаан эрэ таһыахайданар. Э. Соколов.

◊ Түүн үөһэ (орто, ортото) – түүн саамай хараҥарар кэмэ, 24 чаас буолуута.   Θ Время наступления полной темноты, полночь. Кыһыҥҥы сис тыаҕа түүн үөһэ ааспытын кэннэ, сарсыардааҥҥы им арылла илигинэ ордук дьиппинийэ хараҥарар, ордук чэлгиэннирэ тымныйар. Амма Аччыгыйа. [Оҕонньордоох эмээхсин] түүн орто саҕана утуйдулар. Күндэ. Күһүөрү. Түүн үөһэ. Халлаан имэ – Хара барыар. А. Абаҕыыныскай. Үрүҥ түүн – сайын хоту күн муҥутаан уһуур кэмигэр хараҥарбат сырдык түүн.   Θ Белые ночи, которые наступают летом на севере. Сып-сырдык хотугу үрүҥ түүн. Уу-чуумпу долгураҥ. Сөп-сөрүүн. Күннүк Уурастыырап. Үрүҥ түүн… Сылаас уонна сырдык, Күнэ суох сырдык курдук. Л. Попов. Бу – сыл саамай кэрэ кэмэ. Ол эрээри сотору үрүҥ түүннэр бүтүөхтэрин Кирилэ билэр. "ХС". ДТС, тюрк. түн.



---



СҮҮРДЭР (9 том, 328 страница).
даҕ. Сүүрүктээх, хайа эмэ диэки сүүрэн түһэр.   Θ Текущий. Хайалар быыстарынааҕы аппаларынан үрэххэ сүүрдэр үрүйэлэр ууларын тыастара чылыгырайан иһиллэр. Г. Колесов. Өрүс, үрэх тахсар күөлүн сүүрдэр уулаах диэн ааттыыллар. МНА ФГ.

♦ Бүргэс сүүрдэр көр бүргэс. Холобур, маннык билгэлэр баар буолаллар: таҥха иһиллиир, бүргэс сүүрдэр, этэрбэс хаамтарар, кут кутар, таас тардар, уу тоҥорор диэн. А. Софронов.



---



БЭТЭ (2 том, 898 страница).
аат. Киһи тылын кыһыыта, абата.   Θ Ядовитость, язвительность, колкость речи. Ким эрэ бэтэлээх саҥарбытыгар, бары күлсэн ньиргиһэ түспүттэрэ. Эрилик Эристиин. “Аллайан буола-буола, Айаҕа аллаҕар дуо”, - диэбитэ. Тумсуҥ туустаах этэ, Бэлэһиҥ бэтэлээх этэ. П. Ойуунускай.



---



ТУУН I (11 том, 222 страница).
даҕ. Аан бастаан оҕолонор (дьахтар).   Θ Первородящая (о молодой женщине). Туун дьахтар. Ср. ДТС тун бег ʽпервый муж’, тун оҕул ʽпервый ребёнок (мальчик)’, тув. , хак. тун, казах. түҥгыш ʽпервенец’.




---



ТУУН II (11 том, 222 страница).
: туун тулаайах – төгүрүк тулаайах.   Θ Круглый сирота. Салтаһа Мэхээлэ диэн кыра эрдэҕиттэн туун тулаайах хаалбыт оҕо баара. Саха сэһ. 1977. Кыраһа бу Орто дойдуга туун тулаайах хаалбытын дьэ өйдөөбүттүү, этэ тардан дьигис гынна. И. Гоголев.



---



ЭКИТ (15 том, 173 страница).
туохт. Тугу эмэ куурда, сараҕыта түс (хол. , оту).   Θ Слегка просушить, подсушить что-л. (напр. , сено). "Өлүү бидилгэх бадарааҥҥын экитэн кулуй эрэ!һ– Дьэ, инньэ диирин кытта билиги нуората ат саалын курдук араҕас кырдал буола түстэ. ПЭК ОНЛЯ I. Ардахтаах бириэмэҕэ оту сенажтыахха сөп. Ол оту барытын куурдуохтааҕар, кыратык экитэр дөбөҥ. ҮБНьТ.



---



БУОССАА (2 том, 549 страница).


1. көр буорсаа.

1. Тайаҕы сонно тута буоссаары, сототун харбанан көрбүтэ - быһаҕа суох буолан биэрбит. Күннүк Уурастыырап. Булчуттар [эһэни] өлөрдүбүт диир оннугар “буоссаатыбыт” дииллэр. Багдарыын Сүлбэ.

2. көсп. Дьаһай, дьакый, өлөрөн кэбис (киһини өлөрүү туһунан).   Θ Убить, прикончить, пристукнуть (человека). Үөҕэрэ үгүс эбит. Быһатытын ыыттахпына: “Бу курдук муҥҥа булкуйуоҥ кэриэтэ, Бу түүн буоссаан хон”. Өксөкүлээх Өлөксөй.



---



СИРИЧЧИ (8 том, 438 439 страница).
көр сирийэн. Киэһэлик силиэстийэ уорганын толору састааба тахсаннар, сириччи көрөн-истэн оройуоҥҥа тиэйэн киллэрдилэр. Р. Кулаковскай. Аҕата кинини холкутук сириччи одууласпыта. МАС ТК. Биригэдьиир кэпсиирин быыһыгар иҥнэҥнии-иҥнэҥнии ону-маны барытын сириччи көрүөлүүр. "ХС".



---



ААЙА (1 том, 127 страница).
саҥа алл. айа, айакка диэн курдук. [Күөх Көппө:] Аайа! Кэһэйдим, салынным, бу айылаах буоллум... Суорун Омоллоон.



---



ЭНЧИ I (15 том, 241 242 страница).
аат.

1. Сыыһа, алҕас, сыысхал.   Θ Упущение, промах, ошибка. Манчаарыны хас да хонукка ол таракаан бытык силиэстийэлээтэ. Чахчы хаһан, туох энчини оҥорбута барыта баар эбит. И. Гоголев. Дьиҥинэн эйиэхэ даҕаны Тиэргэҥҥин, хотоҥҥун барытын Чинчийэн кэрийэр буоллахха, Дьиэк, энчи көстүбэт үһү дуо? П. Тобуруокап. Фокины онно [Дьокуускайга] чахчы дьоруой быһыытынан көрсүөхтэрэ, урукку бытархай энчитин дьон умнан кэбиһиэхтэрэ. СГС СЛКСБ.

2. көсп. Ороскуоттааһын; кистээн бэйэҕэ хаалларыныы.   Θ Расходование; растрата. Тугу даҕаны энчи туттубат. ПЭК СЯЯ. Энчини таһаарбыт. ЯРС. Кыра эмэ [ас] итэҕэстийбит, энчи тутуллубут буоллаҕына, ампаар иһигэр уон ыт охсуһан эрэриттэн итэҕэһэ суох маргыар түһэр. Н. Заболоцкай.

◊ Энчини көрбөт (истибэт) – кыра да алҕаһы, сыыһаны сөбүлээбэт.   Θ Ни одну мелочь мимо себя не пропустит (напр. , о недостатках). Дьэ, энчини көрбөт киһи. И. Никифоров. Олус үөрүүгэ-көтүүгэ, көргө-нарга олорбут киһи -- ыараханы уйбат, тэппини көрбөт, энчини истибэт буолар. Н. Босиков. [Сэбирдээхэп:] Дьэ, бу Үспүөн оҕонньор маладьыас оҕонньор: энчини көрбөт -- биллэрэ, кириитикэлии турар. "ХС". Ср. бур. эндүү ʽошибкаʼ.




---



ЭНЧИ II (15 том, 241 242 страница).
көр ончу. Эриирдээх соругу туруоруо, Эппиэтинэһи энчи эрэйиэ. А. Чугунов. Миэхэ өтөрдөөҕүтэ Мэҥэ Хаҥалас оройуоннааҕы биир хомсомуол тэрилтэтин салайааччыта тугу суруйбутун энчи түһэрбэккэ аҕалыым. ЧКС ОДьКИи. Ол гынан баран хайыаҕай, инньэ гымматахха инникигэ эрэл энчи эстэригэр тиийэр. С. Курилов (тылб. ).



---



АҺЫЙ I (1 том, 609 страница).
туохт. Сылаас сиргэ туран буорту буол, аһыы амтаннан, бөлөнүй (үксүгэр үрүҥ ас туһунан).   Θ Закисать, скисать вследствие долгого содержания в теплом месте (чаще о молочных продуктах). Бу бөтүөннээх үүт аһыйбыт, бөлөнүйбүт. АаНА СТСКТ. Сүөгэйдээх кытыйа, Аһыйан хаалбатын, Арыылаах ыаҕайа Ампаарга ыйааннын. П. Тулааһынап.

// Наһаа аһыы амтаннан.   Θ Становиться сильно кислым, горьким. Бу кымыс аһыйбыт.




---



АҺЫЙ II (1 том, 609 610 страница).
туохт. Быһыта сиир курдук сытыытык ыарый (наһаа итии, тымныы, аһыы, туох эмэ баас киһиэхэ дьайыытын туһунан).   Θ Жечь, щипать (о действии на человека чего-л. горячего, холодного, горького или какой-л. раны). Оҕо атахтарын тарбахтара этэрбэс бүтэй эмиэ аһыйдылар. Суорун Омоллоон. Ийээ, абааһы элбэхийэ бэрт. Ол улахан саҥалаахтан куотан истэхпинэ, самыым аһыйа түстэ. Билигин да аһыйар. Күндэ.

◊ Уот аһый көр уот. Куобах түүрүллэ түстэ да, түөһүм уот аһыйда. Т. Сметанин. [Сэмэн отонноон сии сырытта]. Эмискэ, тигээйи тикпитин курдук, уоһа уонна тылын төбөтө уот аһыйа түстэ. Н. Якутскай. Илиим уот аһыйда, “айака” диэбиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалла: арай илиибин айахпар батары биэрэн олорор эбиппин. Т. Сметанин. Аһый гын - эмискэ быһа сиир курдук сытыытык ыарый (киһи этигэр наһаа итии, аһыы дьайыытын туһунан).   Θ Внезапно ощутить острое жжение или горечь (о действии на человека чего-л. горячего, холодного, горького). [Миитэрэй] бу курдук дьаабылана сылдьан, сирэйэ соҕотохто аһый гынаат, баттаҕа сырылыы түстэ. Амма Аччыгыйа. Бу икки ардыгар мин сиргэ ууран олорор сыгынньах атаҕым аһый гына түстэ. Суорун Омоллоон. Сөтүөлүү сылдьан медузаны таарыйдаххытына, эккит балайда обургутук аһый гына түһүөн сөп. ББЕ З.




---



АҺЫЙ III (1 том, 610 страница).
туохт. Өлбүт, ыараханнык ыалдьыбыт эбэтэр баран хаалбыт киһини суохтаан, санаарҕаан, аһынан, санааҕа ыллар.   Θ Горевать, печалиться, скорбеть о ком-л. умершем, тяжелобольном или уехавшем куда-л. далеко. Ээ, буолумуна. Ол маамам аһыйдаҕа. Ол гынан баран таҥара көмөлөһөн, бэттэх кэлиэх курдукпун. Н. Неустроев. Ытаа, оҕом эрэйдээх. Төрөппүт аҕаны, үчүгэй үтүө, эриэккэс киһини аһыйан ытыыр сии буолуо дуо, ама? С. Ефремов. Ийэлээх аҕата аһыйар саҥалара кулгааҕар иһиллэргэ дылы. М. Доҕордуурап.

// Туоххуттан эмэ матан, тугу эмэ сүтэрэн хомой, кэмсин, харыһый.   Θ Сожалеть, скорбеть о чем-л. потерянном, утраченном. Эн миигин уон биэс харчыны аһыйар дии саныыгын. Ол алҕас. Биэс мөһөөх кэриҥэ харчыны сиэппэр уктан сылдьыбытым. Амма Аччыгыйа. Дьэ, бирикээсчик, эн табааргын аһыйыма. Хата бэйэҥ лааппыҥ үбүттэн-аһыттан асаһа-сиэһэ биһигини кытта бараҕын. Д. Таас. Мин, испэр, саһылбын соҕотох чаанньыкка биэрэрбин аһыйдым, саатар туох эмэ таҥас, чэй, табах эбиилээҕэ буоллар дии санаатым. Болот Боотур. Тюрк. ачы.



---



БЫРАЛГЫ (2 том, 730 страница).


1. аат. Дойдутуттан-сириттэн тэйэн, ыраах сылдьар, бырах барбыт киһи; соҕотоҕун сылдьар көтөр эбэтэр кыыл.   Θ Бродяга, странник, скиталец; одинокая птица или зверь. Ийэ сирбиттэн тэлэһийэн Быралгы буолуом кэриэтин Мин тыынар тыыным быһыннын. И. Чаҕылҕан. Дьэ эбээт, соҕотох быралгы Соттойоох хоруолун туһулуур, Хоруолга түстэҕэ ол анды, Мугураах доруоп саа орулуур. Эрилик Эристиин. Кыһалҕата суох чыычаахтыы Үүрүллэн кэлбит быралгы, Эрэллээх уйаны билбэтэҕэ, Туохха да үөрэммэтэҕэ. А. Пушкин (тылб. ).

2. даҕ. суолт. Биир сиргэ уһуннук тохтообот, куруук айанныы, кэрийэ сылдьар.   Θ Бродячий. Устаап Сибиир норуоттарын олохтоох (оседлые), көһө сылдьар (кочевые), быралгы (бродячие) “инородецтар” диэн үс суол тус-туспа эрэсэрээккэ араарбыта. ФММ ДьКС. Таайбыт киһи, оо, таайбыт киһи Чараҥнар кими суохтуулларын. Истибит киһи ньии, истибит киһи, Быралгы былыттар ыллыылларын. В. Дедюкин.



---



ЭРГЭ I (15 том, 295 296 297 страница).


1. даҕ.

1. Саҥата ааспыт, өр туттуллубут, туһаныллыбыт.   Θ Долго находившийся в употреблении, подержанный, старый. Ол дьоһун тумулум Илиилээх тиитигэр Ыйанан туруохтаах Мин эргэ биһигим. С. Данилов. Эргэ сундуук түгэҕиттэн алаадьылыырга аналлаах курупчаакылаах мөһөөччүк дьиэҕэ киирдэ. Софр. Данилов. [Өкүүчэ] Тула чэҥнээх муннуктарга Эргэ ыскааптары туруортаата. С. Васильев.

2. Саҥа көрүҥүн сүтэрбит, өр кэтиллибит (таҥас, атах таҥаһа).   Θ Потёртый, потрепанный, поношенный, старый (об одежде, обуви). Кийиитим эргэ таҥастааххын диэн сирэр үһүө. Софр. Данилов. Бурхалей халтаҥ сонун кытта эргэ саппыкытын кыбынан, дэһээтинньик иннигэр киирэн иһэн Мариса диэки көрөн кэбиспитэ. Эрилик Эристиин. Өргөстөөх, төлөннөөх бэйэтэ, Өһөн, муоһа-кылаана тоһунна, Эргэ үтүлүктээх бэргэһэтэ Илиититтэн төлүтэ түстэ. С. Васильев.

3. Тутуллан баран өр турбут, эргэрбит, хаарбах (тутуу).   Θ Ветхий, обветшалый, старый (строение). Урууп дьиэтэ -- таас аттаһыктаах түннүктэрдээх, сиргэ-буорга киирбиккэ дылы эргэ ампаар дьиэ элээмэтэ. Күндэ. Ньирэйдэр тигээрдээн сырсаллар, Эргэ дьиэ күлүгэр мусталлар. С. Данилов. Эрбэммит кириэстээх Эргэ таҥара дьиэтэ көһүннэ. С. Васильев.

4. Билигин туттуллубат буолбут, туһата суох.   Θ Вышедший из употребления, устаревший (напр. , о деньгах). Эргэ билиэт. Эргэ пааспар.  Арай ампаарга ыраахтааҕы саҕанааҕы, эргэ сэбиэскэй, хаалбыт харчы ханнык эрэ иһиккэ угуллан сылдьара. Хомус Уйбаан. Ыйынньыкка Степан Ефремов төрөөбүт күнэ эргэ истиилинэн бэриллэр. ФЕВ ДьС.

5. Туох эмэ иннинэ урут баар буола сылдьыбыт.   Θ Бывший прежде чего-л. другого, прдыдущий, предшествующий, старый (напр. , о квартире). Эргэ кыбартыырабар бара сырыттым. Ыстатыйам эргэ барыйаанын буллум.

6. Аныгы буолбатах, билиҥҥигэ сөп түбэспэт, урукку.   Θ Старого образца, несовременный, устаревший, прежний (напр. , о порядке). Ол Дьобуруопа дьоно олус элбээн] Истэрэ сипсийэн, этэ сатыыллар эбит: “Эргэ бэрээдэги эһэн, Эҥин үчүгэйдэ Тэрийиэҕиҥ”, – диэн. Өксөкүлээх Өлөксөй. Эстэн эрэр эргэ үйэ Элбэх тойон мэҥнэрин -- Олохтоохтук, астыннара, Устурууктар кэпсээбитэ. Күннүк Уурастыырап. [Михаил:] Эргэ олоҕу эргиттэрэн аҕалаары гынаҕыт дуу? С. Ефремов.

// Хаалынньаҥ, урукку (өй-санаа, майгы).   Θ Отсталый, некультурный, несознательный. [Одуор:] Оттон кини бэйэтин эрэ билинэр, булбутун муннун анныгар баттыыр. Дьиҥнээх эргэ, эгоист киһи. Суорун Омоллоон. [Бэрэбиэччит – Константиновы:] Эн, бадаҕа, ити быһыыгынан буоллаҕына, бэрт эргэ майгылаах киһигин быһыылаах. С. Ефремов.

7. Өрдөөҕүттэн, уруккуттан баар, урукку.   Θ Сохранившийся с давнего времени, давний, старинный (напр. , усадьба). Ол иһэн көрө түспүтэ – тумул анныгар эргэ өтөх баҕаналара хаарга батыллан тураллар эбит! Амма Аччыгыйа. Барыах биһиэхэ, мин хоспор, Баар онно биир эргэ хаартыска. П. Тобуруокап. Эргэ сэргэ тулатын Эргийтэлиир тыраахтар. Эллэй. Эргэ дьарҕата көппүт. “ХС”.

8. Былыргыттан ордон хаалбыт.   Θ Старинный, древний (напр. , о городе). Дьокуускай – эргэ, кырдьаҕас куорат, ол гынан баран кини күн-түүн эдэр, саҥа буолан иһэр. Суорун Омоллоон. Тамерлан – эргэ куорат. Эрилик Эристиин.

9. Кырдьыбыт, саастаах, кырдьаҕас (киһи).   Θ Старомодный, старый. Онто суох, Баһылай Макаарабыс, бу эргэ дьон, онон кинилэргэ кыһамматын даҕаны, эдэрдэр тустарынан тугу этэр эбит? А. Сыромятникова. Эргэ кириитиктэр сипсиһэллэр, Эмиэ да тохтоон сөпсөһөллөр. С. Васильев.

10. Эргийэр кэмигэр баранар, сүтэр (ыйы этэргэ).   Θ Убывающий (о луне, месяце на ущербе). Эргэ ый.

2. аат суолт.

1. Саҥа көрүҥүн сүтэрбит, эргэрбит эбэтэр туһатыттан тахсыбыт туох эмэ.   Θ Старьё, ветошь. [Мааһа:] Саҥа таҥаһы биэриэ буолуо дуу, эргэни дуу? Күндэ. “Тоҕо мин олохпор биирдэ буолар оскуоланы бүтэрэр баалбар эмиэ эдьиийим эргэтин кэтиэхтээхпиний?!” – Маша өссө тэптэн, улаханнык ытаан барда. А. Никифорова. [Оттуур сэбин-сэбиргэлин] тэринэрэ, эрдэттэн эргэтин куруук сэлбинэ, абырахтана сылдьара. ПАЕ ОСС.

2. Урут баар буола сылдьыбыт туох эмэ.   Θ Что-л. старое, существовавшее прежде. Эргэ эстибит, саҥа сандаарбыт (өс хоһ. ). Эмиэ эргэни киэр эһэр Истиҥ биир иэйиилээхпит. С. Данилов. Эргэни үлтү анньар Үйэ манан халыйар. Эллэй. Эстибит эргэттэн тутуһуоҥ, – Эмэхтии тостон сиҥниэҥ! С. Васильев.

3. ый, сыл, дьыл диэн курдук кэми бэлиэтиир тыллары кытта тардыы пуорматыгар ситимнэһэн, этиллэр кэм бүтүүтүн, бүтэр өттүн көрдөрөр.   Θ Сочетаясь со словами ый “месяц”, сыл “год”, дьыл “год” обозначающими разные промежутки времени, указывает на конец, конечный период называемого времени. Сара көтүүтэ – атырдьах ыйын эргэтэ. Хомус Уйбаан. Кулун тутар эргэтигэр Дьокуускайтан Бүлүүгэ С. М. Аржаков кэлбитэ. “ХС”. Кэлин, 1969 сыл эргэтигэр, бэйиэт Т. Сметанин төрөөбүтэ 50 сылын туолуута өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник бэлиэтэммитэ. КНЗ ТС.

♦ Атаєынан эргэ барбыт көр атах. Бэйэтэ кыыс дьахтар, атаєынан эргэ баран, кырдьаєас киһиэхэ сэлээннэммитэ. А. Сыромятникова. Кур бэйэтэ кубулуйбат (эргэ бэйэтэ элэйбэт) көр кубулуй. Арай Сангаар шахтата, кур бэйэтэ кубулуйбат, эргэ бэйэтэ элэйбэт диэбиккэ дылы, тохсунньу былаанын тоҕон түмүктүүр. “Кыым”. Чэр <эргэ> баас көр баас II. Сүрэҕим эргэ бааһыгар Тууһу таммалатта. Т. Сметанин. Баҕар, биир эмэ мэник тыллаах түбэһэн, эргэ бааһы хатыынан аала сылдьыа. “ХС”. Эргэ бааһын таарый (тарбаа) көр баас II. Биһиги курдук Аҕа дойду Улуу сэриитин устун ортотунан ааспыт аҕам саастаах дьоҥҥо ити барыта эргэ бааспытын тарбыыр. “Кыым”. Эргэ бааһын тыытыма – кимиэхэ эмэ урут олоҕор туох эмэ үчүгэйэ суох буола сылдьыбытын санатыма, өйдөтүмэ.   Θ Не береди его старые раны. Кырдьаҕас киһини эргэ бааһын тыытыма. НАГ ЯРФС II. Эргэ киһи элээмэтэ күл. -ооннь. – элбэҕи билбит-көрбүт кырдьаҕас, саастаах киһи.   Θ соотв. тёртый калач. Эргэ киһи элээмэтэ буоллаҕым буолан, сыарҕаттан оронон тахсан, -- ырааҕы-чугаһы ыраҥалыы турдум. “Кыым”.

◊ Ый эргэтэ көр ый II. [Кууһума:] Ый эргэтэ буолан бэргээбит ээ. А. Софронов. <Эргэ> олох хаалынньаҥа көр хаалынньаҥ. Эргэ олох хаалынньаҥнара хайдах да иҥэн сылдьар буоллуннар, өһүөннээн туран утары охсуһуохха! Амма Аччыгыйа. Эргэ харамай түөлбэ. , харыс т. – кырдьаҕас булчут.   Θ Старый охотник. Ср. ДТС ески, тув. эрги, хак. ирги ʽстарый, давний’.




---



ЭРГЭ II (15 том, 297 страница).
аат. Киһи хараҕын дьэҥкир бүрүөтүгэр ыарыыттан эбэтэр оһолтон үөскээбит үрүҥ чэр.   Θ Беловатое пятно на глазу, возникающее вследствие помутнения роговицы глаза после различных заболеваний или увечий, бельмо. [Бохсурҕанньыт (кутурар):] Аҥаар хараҕа эргэлээх дьахтар бу ким үөрэ буолуой? Эрилик Эристиин. Эргэлээх харахтаах уол аанынан быкта. И. Гоголев. Эргэлээх харахтаах Ылдьаана -- киирэн кэллэ. “ХС”.