|
КРОССВОРД
По материалам большого толкового словаря якутского языка
ТаайбараҥЭппиэттэр
1. ДЬОН.
2. ДЬЫКСАЙ.
3. БААС.
4. УЙУН.
5. СААР.
6. ЭЙЭРГЭС.
7. МАРАЛЫЙ.
8. МЭҤЭ.
9. ЫҺЫЫ.
10. ЭРЭЛ.
11. ТЭНИЧЧИ.
12. ЫЧЧА.
БАР ДЬОН (2 том, 213 страница). аат. Норуот бүтүннүүтэ, киһи аймах барыта. Θ Весь народ, человечество. Бар дьон тыла - ох, санаата - батас (өс хоһ. ). Бар дьон дьол туһугар охсуһа сырыттахтара. Амма Аччыгыйа. Кини [Ойуунускай] дьадаҥы, кыараҕас ыалга төрөөбүтэ. Ол да гыннар, иэйиитэ киэҥинэн, санаатын кынатынан бар дьонугар, ийэ дойдутугар оҥорбут үтүөтүнэн кини саҕа баай киһи биһиги сахаҕа суох. Суорун Омоллоон. Бар дьон, норуот дьолун туһугар охсуспут, үлэлээбит эрэ киһи үчүгэй олоҕу олордум диэн сөп. Софр. Данилов.
ДЬОН (3 том, 397 398 399 400 401 402 403 страница). хомуур ахс. аат
1. Киһи диэн тыл элбэх ахсаана. Θ Люди. Нууччалыы Мин тыллаах буолламмын Аан дойду эйэлээх дьонноро Өйдүүллэр мин тылбын. С. Данилов. Эх! Бу күн сиригэр көрсүһүүттэн ордук күндү туох баарый? Дьон көрсүһээри арахсаллар буолбаат?! Н. Лугинов.
2. тард. ф. Төрөппүттэр, аймахтар, чугас уруулар, кэргэттэр. Θ Родители, родня, близкие родственники, семья. Ойуурдаах куобах кэтэҕинэн оонньуур, дьонноох киһи сототунан оонньуур (өс ном. ). Сынньана барыам. Сылайдым уонна дьоммор, төрөппүттэрбэр да сылдьыбатаҕым ыраатта. Н. Якутскай. Биирдэ Дуня киэһэ дьонугар кэлбитэ ийэтэ оһох кэннигэр ытамньыйа олорор. А. Федоров. Оттон Ньургуһун дьонноро кыыстарын нэһилиэккэ, улууска улаханнык биллэр киһи оҕотугар биэрэргэ сүбэлэһэллэрэ. Дьүөгэ Ааныстыырап.
3. тард. ф. Бииргэ сылдьааччылар, бииргэ тугу эмэни гынааччылар. Θ Люди, вместе проживающие, занятые общим делом, связанные общим интересом. Бу сарсыарда чэйдии олорон, Тогойкин бэҕэһээҥҥи сырыытын [сөмөлүөт абаарыйатыгар түбэһэн тайҕа ортотугар бииргэ олорор] дьонугар кэпсээтэ. Амма Аччыгыйа. Кимэн киирэн иһэр биһиги дьоммут [бүлүмүөт эмискэ ытыалаабытыттан] хаптайдылар. Т. Сметанин. Дьоммун кытары [куорат дьоно бобуулаах чубукуну бултаабыттарыгар] бурайсан баран, кинилэртэн тэйэн, атын хампаанньаҕа холбоспутум. А. Кривошапкин (тылб. ).
♦ Дьон (киһи) киһитэ дьоҥҥо сөбүлэтэр, эйэҕэс киһи. Θ Общительный, ко всем одинаково хорошо относящийся, человечный человек. [Хоноһобут] мин Охоноонум бараата быһыылаах. Барахсан кэпсэтинньэҥин, элэккэйин. Эмиэ дьон киһитэ быһыылаах. Н. Лугинов. Кини [С. Зверев] сайдам, сайаҕас киһи. Дойдутугар кинини "дьон киһитэ" диэн ааттаабыттара. "ХС". Сахалар саамай хайгыыр тыллара "киһи киһитэ", "киһилии киһи" диэн буолара. "ХС". Дьон (дьон-сэргэ) санаатын (сүрэҕин) тут туох эмэ үчүгэйи оҥорон дьоҥҥо сөбүлэт, ытыктат. Θ Заслужить уважение, любовь людей, расположить к себе людей хорошим отношением. Ити уол Дьон санаатын тутууһук, Дьадаҥыга таптатыыһык. А. Софронов. Дьон-сэргэ санаатын туттахха, дьон-сэргэ биһиги диэки буоллаҕына, оччоҕо арыый күүһүрэ түһүө этибит. "Чолбон". Көнө, сытыары майгытынан дьон сүрэҕин туппут ытык кырдьаҕас билигин 69 сааһыгар сылдьар. "Кыым". Дьон (киһи) тыла хонор туох эмэ сэмэлэнэр быһыыны оҥорон дьон дьүүллээһинигэр түбэс. Θ Совершив какой-л. предосудительный поступок, стать предметом всеобщего обсуждения (букв. стать притчей во языцех). Дьон тыла хоммут киһитэ үчүгэй буолбат. "Эдэр киһигин: сүбэлээн этэбин: дьон тыла-өһө хонноҕуна хонон барааччы. Сэрэнэр буол". "ХС". Дьоҥҥо "сээн" дэт дьоҥҥо сөбүлэт, дьон киһитэ буол. Θ Снискать, заслужить уважение людей. Күн курдук санаабыт Тэрэнтэй оҕонньорун кэлэттэ, өссө өстөстүлэр. Дьэ уонна хайдах ыал, киһи буолан, дьоҥҥо "сээн" дэтэн сылдьар. "ХС". Окко суулаатахха оҕус сытырҕалаабат дьоно дьадаҥы, киһи тугу да туһаммат дьоно. Θ Бедные люди, от которых нет никакой пользы, нечего взять. Киһи буоллаххына киир, абааһы буоллаххына аас. Сымыыттааҕар бүтэй, балыктааҕар кэлэҕэй дьоммут. Уокка бырахтахха кэҥсик сыта тахсыбат, окко суулаатахха оҕус сытырҕалаабат дьонобут. Амма Аччыгыйа. Халлаан дьоно көр халлаан киһитэ. Ньукулааскы маннааҕы артыал уолаттарын халлаан дьонунан ааттаан баран хааларга сөбүлэстэ. Т. Сметанин. Кини уолаттара туох да оттомо суох, халлаан дьоно үөскээбит сурахтаахтара. Н. Заболоцкай. "Оттон мин эһигини куоттарбыппын дии. Халлаан дьоно үлэҕэ үрүҥ сүнньүлэринэн истэн кэлбэккэлэр.... ". Илларион анаммыт сирин диэки кичэллээхтик көрдө. М. Доҕордуурап. Эр дьон холумтаннарыгар үктэннэримэ эр дьон кэпсэтиилэригэр, дьыалаларыгар дьахтар аймаҕы кытыннарыма. Θ Запрещать женщинам участвовать в мужских разговорах, делах. Ийэтэ Андрейката ол [үлэҕэ] кэпсэтиитин дьонтон истэн баран, киэһэ уолугар кыыһыран көрбүтэ да, аҕалара туох иһин эр дьон холумтаннарыгар үктэннэрбэтэҕэ. "Эдэр киһи сөбүлүүр үлэтигэр сырыттын. Оҕом саамай сөпкө гыммыт". "Кыым".
◊ Аймах дьон бэйэ-бэйэлэрин кытта уруулуу дьон. Θ Родственники, родня. Аймах дьонуом! Алҕас эбит эһиги чинчигит: Мин булчут бэрдэ буолуо Диэбит киһигит Бу дойдубар кэлэн Туора киһилии турабын. С. Данилов. Алаастарын уҥуордаан сүрүн суолга киирбитэ, аймах дьоно арыаллаан Түмсэр сиргэ тиэрпитэ. А. Абаҕыыныскай. Ийэ сирбит, аймах дьоммут Эдэр сааһа, эрэлэ, Дьоллоох ийэ, аҕа Истиҥ, сырдык таптала, Кини үүнэ, төлөһүйэ Күнү көрсө даллаһыйар. А. Бэрияк. Айыы дьоно көр айыы аймаҕа (күн улууһа). Ахтар айыым дьоно Ытыыр, ынчыктыыр күнүгэр Ымыы чыычаах буолан Алдьархайтан аралдьытар Аччылаах алгыһым Дорҕоонноох тойугу туойан Домноох илбис буоллун! П. Ойуунускай. Сир ийэ хатын айыы дьонун атаарҕаан. Күн дьонун көмүскээн. Икки төгүл түллэн, [Уотунан уһуутаата]. Өксөкүлээх Өлөксөй. Ол ыал айыы дьоно, киһи туох да куһаҕаҥҥа күтүрүөр сатаммат. "ХС". Утар. абааһы аймаҕа. Атах-бытах дьон ыарахан үлэни кыайбат дьон: кырдьаҕас, оҕо, дьахтар өттө. Θ Мелкие немощные люди: женщины, старики, дети, прислуга. Муҥкук, атах-бытах дьоннор, ыал хамначчыттара уонна дьахталлар хайа баталларынан аан хоско симилиннилэр. Болот Боотур. "Арыы эбэ" ыаллара Атах-бытах дьонноро Артыал диэҥҥэ киирэннэр, Бары бииргэ үлэлээн Күүһүрэн-уоҕуран испиттэр, Көнөн-байан барбыттар. С. Васильев. Сортуохап дьиэҕэ киирээт, атах-бытах дьоннору, хамначчыттары хаҥас хоско кыйдаата. А. Сыромятникова. Баһа суох дьон эргэр. ханнык да дьаһайар бырааба суох, баайдар, сололоохтор ыйыыларынан сылдьар үлэһит-хамначчыт дьон. Θ Бесправные, бедные люди. Баһаам баайдар Баабырыка дьаһалынан Баһа суох дьон Бастыҥ сиилэлэрин Баһыйан кэбиһэн. Баламат алдьархайы арыйбыттар. Өксөкүлээх Өлөксөй. Быстар дьадаҥы дьон ас-таҥас өттүнэн тиийиммэт-түгэммэт, олус дьадаҥы дьон. Θ Крайне бедные люди, испытывающие большую нужду, нехватку в средствах, нищие. Куртан иэскэ тимирэн бырыһыаҥҥа ылларбыт быстар дьадаҥы дьон тугу да биэрэллэрэ суоҕа, биир-икки ынахтарын аҕалан иэстэрин төлүүргэ тиийбиттэрэ. А. Сыромятникова. Дьадаҥы дьон кыаммат, батталга сылдьар дьон. Θ Бедные, неимущие, угнетаемые люди; бедняки. Уол тойон, оҕонньор Олорон, баһылык хаалбыта, Быстыбыт, дьадаҥы дьонугар Бырыһыан, дайыымпа аахпыта. Күннүк Уурастыырап. Биһиги да дьадаҥы дьоммут, онон олус үчүгэйи кыайыахпыт суоҕа буолан баран, кэм ханныгы эмэ таҥыннарыахпыт, аһатыахпыт диэн эмээхсин биир сонуну иһитиннэрдэ. Эрилик Эристиин. Дьон тэҥинэн син биир атыттар курдук, дьонтон итэҕэһэ суох. Θ Наравне с другими. Геройствоны оҥорботох киһибин, оҥорорго кыаҕым да тиийбэт этэ. Көннөрү дьон тэҥинэн эрэ сылдьарым. П. Аввакумов. Дьону дьон курдук санаан син биир атыттар курдук үчүгэй буолуохтара дии санаан. Θ Думать о людях хорошо. "Дьону дьон курдук санааммын батыспытым", уһун ньолоҕор сирэйдээх уол сөҥ түстэ. Р. Кулаковскай. Дьон уҥуоҕа көр киһи уҥуоҕа. Саҥарбат кириэстээх элбэх дьон уҥуохтаах, Ол үрдүк Ньукуола таһыгар, сааскы түүн, Сахалар мустаннар эһиэкэй этэллэр. Күннүк Уурастыырап. [Хоруоппуттан уһулу ойон] тахсабын да өрө куһуурабын Дьон уҥуохтарын үрдүлэринэн, Былыттары ситэн кууһаарыбын Быралыйар быдан үрдүгүнэн. И. Эртюков. Көс дьон хаһаайыстыбаларын, малларын тиэйэн, атын сиргэ баран иһэр дьон. Θ Переселенцы, кочевники. Күһүҥҥү өксүөнү, сааскы сиккиэри Көрсүһэ турар ол холомоҕо, Көһөн иһэр көс дьоннор, Муммут булчут да эрэттэр Абыранар эбиттэр. Л. Попов. Күн дьоно поэт. Орто дойду олохтоохторо. Θ Жители солнечной страны, т. е. Среднего мира. Күн сырдыгыттан күрэнэр Күчүмэҕэйэ бэрдиттэн Күүстээх диэки өттүлэрэ Күн дьону көмүллээтилэр. Өксөкүлээх Өлөксөй. Оо, күнүм дьонноро! Тумнумаҥ, умнумаҥ Сир тыыннаах ыччатын. С. Данилов. Күрүөх (күрэх) билэ дьон көй үгүс дьон (малааһыҥҥа, урууга, ыһыахха мустубут чугас ыаллыы олорооччулар барылара, кыратыттан кырдьаҕаһыгар диэри бука бары үксүн тард. ф-гар тут-лар). Θ Толпа (столько народу, сколько бывает на пиршествах), все близкие соседи, весь народ от мала до велика (обычно употр. в притяж. ф. ). Күрүөх билэ дьоммуттан Күһэлтэни көрбөккө, Күтүр күүстээх омукка Көҥүлү көрөн көччүйэ Кэһэр күнүм көһүннэ... А. Софронов. Көлөөһөлөөн эргийэр күннэриктээх ыйдарбыт Күөрэйээхтии тахсыыта, Күрүөх билэ дьоннорбут, Күргүөмүнэн көрсүөҕүҥ! Суорун Омоллоон. Көҕүөр-көҕүөр муҥунан Көйөргө кымыс оҥорторон, Көхсүбүтүн чөллөрүтэн, Күргүөмүнэн көрүлүөҕүҥ, Күрэх билэ дьонуом. Өксөкүлээх Өлөксөй. Кыра (хара) дьон эргэр. батталга сылдьар, хара үлэни толорор, тиийбэт-түгэммэт дьон. Θ Бедные, неимущие люди, часть населения, используемая на черных работах. Хайа малааһыныҥ, кыра-хара дьоҥҥун хаһан аһатаҕын-сиэтэҕин? Н. Неустроев. Көрдүҥ дуо? Бу хочо бүтүннүү Микииппэрэп кинээс дойдута. Мантан ытырым оту кыра дьоҥҥо бычыгараппат. М. Доҕордуурап. Бу киһи баайдары кытта уруккуттан иирсэр, кинилэр хара батталларыттан кыра дьону таһаардарбын диир киһи этэ. Бэс Дьарааһын. Кини [Чоочо] бүтүн улуус үчүгэй сирдэрин барытын араас албас кэпсэтиитинэн сабардаан, кыра-хара дьону барытын араас албаһынан хам тутан, -- тыһыынчанан ааҕыллар сүөһүнү ииттэрэрэ. МНН. Ама, төһө даҕаны баайга иитиллибитин иһин, эн кыра-хара дьон диэки букатын тардыһан көрбөккүн дуо? С. Ефремов. Оҕо дьон саҥардыы ситэн-хотон эрэр дьон. Θ Юноши и девушки, юное поколение. Үрэллигэс Отуу уота кытыастар, Үлэ бүтэн сынньанан Оҕо дьоммут кылыйар. А. Абаҕыыныскай. Эгэлгэлээх эҥээрдээх Субу киллэм хонуубар Отутуктуур дойдуттан Оҕо дьонум чулуута Орооспуккут аатыгар Оһоокойдуу тураммыт, Ордуктара тугуй диэн Доҕуйдахха доҕоттоор. С. Зверев. Олохтоох дьон ханнык эмэ сир төрүт олохтоохторо. Θ Коренные жители, коренное население той или иной местности. Олохтоох дьон билэллэринэн, аҕабыыттар, кулаактар, муллалар бары мунньахтаан туран, хааллыбыт дьону барытын өлөрөргө диэн генералга көрдөһүү киллэрбиттэр. Эрилик Эристиин. [Сыылкаҕа кэлбит нуучча] олохтоох дьону кытта билсиэн олус баҕарар, Ол иһин биирдэ икки саханы дьиэтигэр ыҥыран аҕалбыт. Т. Сметанин. Улахан уонна Аччыгый Өлүөрэлэр [күөллэр] тулаларыгар олохтоох дьону улуро-чилэр диэн ааттыыллара. С. Курилов (тылб. ). Омук дьоно атын дойду, судаарыстыба дьоно. Θ Иностранцы, народы, представители других государств. Адьас күн ахсын омук дьоннорун ыалдьыттыыр киһи курдук туттар дии. Софр. Данилов. Нуучча, кытай, омук дьоно Миигин кытта кэпсэтээри Өртөн билэр доҕор курдук Сахам сирин Төрүт сирбин Хайҕаан, сөҕөн ааттаатылар. П. Тобуруокап. Саха дьоно саха норуота, нацията. Θ Якутский народ, якутская нация. Саталаах саргылаах күннэргэ Сатайан саҥаран тураммыт Саха дьону салайыахпыт, Сааппат-саспат саргылыахпыт. П. Ойуунускай. Саха дьоно олорор уонча көһүн устатыгар ат көлөнөн бараллар. Амма Аччыгыйа. Эн [баартыйа] айдыҥ саха дьон саргытын, Тайҕаны чэлгитэ үүннэрдиҥ. Эллэй. Саха дьоно кыыһы, омук анала диэн, ахсарбат этилэр да, Хобороос аҕатын баайын хата хаҥатта, сирэ-дойдута кэҥээтэ. А. Сыромятникова. Сэрии дьоно эргэр. кыргыһыынан дьарыктанар, сэбилэниилээх дьон. Θ Вооруженные, военные люди, армия. Онон Дыгын сэрии дьонун элбэҕи тутан, ону баһылыктыырын иһин "боотур" диэн Дуоһунастаах тойон аатырбыт. Эрилик Эристиин. Тайҕа дьоно сүнньүнэн булдунан эрэ дьарыктанар тайҕа олохтоохторо. Θ Жители тайги, занимающиеся в основном охотой. Аҕабыт ый аҥаарынан дьиэтигэр эргиллээт, тайҕа дьонуттан хомуйбут түүлээҕин атыылаары куоракка барар түбүккэ түстэ. Амма Аччыгыйа. Төрөөбүт дьон аҕа, ийэ. Θ Родители: отец и мать. Маайа туспа нэһилиэккэ баран эбэтигэр иитиллэ сылдьыбыт, ол кэннэ быйыл саас эбэтэ эмээхсин өлбүтүттэн, төрөөбүт дьонугар төттөрү кэлбит. Н. Неустроев. Онтон улуус киинигэр сылдьан ол-бу наадаларбын ситэн бараммын, куоракка киирбитим уонна дойдубар, төрөөбүт дьоммор, сынньана тахсыбытым. А. Бэрияк. Төрүт дьон 1) былыргыттан аатырар-суолурар, биллиилээх аймах дьоно. Θ Родовитые люди. Уоһук хайа, биһиги даҕаны мааны, үтүө, төрүт дьон буоллахпыт, төһө да кырыйдарбыт. Н. Неустроев. Төрөөбүт дойдум, Төрүт дьонум! Миигиттэн билигин Томоонноох тойугу, Ыпсаҕай ырыаны Күүтүмэҥ, көһүтүмэҥ! А. Софронов; 2) аҕа-ийэ ууһун төрүттээбит дьон. Θ Предки, родоначальники. Бу икки эр бэртэрэ, биһиги дойду төрүт дьонноро буолуох дьоннор бэйэ-бэйэҕитин өлөрсөөрү-өһөрсөөрү гыммыккыт. Тохтооҥ! Сиргитин аҥаардаһан, эйэлээхтик олоруҥ. Багдарыын Сүлбэ. Удьуор дьон биир өбүгэттэн төрүттээх дьон. Θ Люди, происходящие от одного доброго предка. Уон улууһум удьуор дьонноро, Уон улууһум улуу бэртэрэ! Эһиги бэйэҕит билэҕит. Эрэй-буруй элбээбитин. П. Ойуунускай. Бары ааттаһа-көрдөһө кэлэллэрэ. Онтон аһынаммын, Бары бэрт төрүт удьуор дьон кэллэхтэрэ диэммин, Барыларын мунньан, Түүнүктээх Ньүкэн Үөдэн хаайыыбар Уган сытыарабын. Ньургун Боотур. Улахан дьон эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сиппит-хоппут дьон. Θ Люди, достигшие зрелого возраста, взрослые люди. Улахан дьон буойалларын истибэккэ, уолаттар оҕонньордорун сөҕөн-махтайан [ойбонтон ынаҕы ньылбы тардан ылбытын] аймалаһа олордулар. Амма Аччыгыйа. Оҕо куһаҕан кэмэлдьилээх төрөөбөт. Кини хайдах киһи буолара биһигиттэн, улахан дьонтон, бастатан туран төрөппүттэртэн уонна учууталларыттан тутулуктаах. Софр. Данилов. Уолан дьон саастарын ситэн эрэр уолаттар. Θ Юноши, парни. Хаампыт сириттэн киис кыыл сүүрбүтүнэн барыаҕа диэн оноҕос оҥостубуттар уолан дьон. Саха фольк. Оннооҕу-маннааҕы Ойоҕо суох Уолан дьон тустарынан, Ону оноолоон [өйдөөн-дьүүллээн] туран, Ойоҕоһуттан иһиттэхпинэ Оннук буолар эбит. Өксөкүлээх Өлөксөй. Ириэнэх иҥиирдээх уолан дьоннуун Илгэ быйаҥы сомсо сылдьабын, Күөх от сыатыгар сытыы хотуурбун Киэҥник далайан эмиэ ылабын. И. Егоров. Үлэһит дьон былчыҥ үлэтин толорооччулар (оробуочайдар уонна бааһынайдар). Θ Люди физического труда, рабочий люд (рабочие и крестьяне). Кини дьадаҥылары, биһиги курдук хамначчыттары, үлэһит дьону көмүскэһэн бу дойдуга көскө кэлбит үһү ээ. Р. Кулаковскай. Тойоттору утары охсуһар суолга билигин үлэһит дьоннор аһаҕастык киирэн эрэллэр. М. Доҕордуурап. Боростуой үлэһит дьоннор остуоруйаҕа этиллэр уйгу-быйаҥ ойбонун бэркэ кэрэхсииллэр. И. Данилов. Хаан уруу дьон 1) биир төрүттээх дьон. Θ Люди, состоящие в кровном родстве, происходящие от одного предка. Билсиһэн кэбис, доҕоруом, Бу мин төрөөбүт күүлэм, Бары хаан уруу дьоннорум, Бииргэ үөскээбит дьүөгэм. И. Чаҕылҕан; 2) көсп. биир дойдуга олорор дьон. Θ Соотечественники, земляки. Өстөөххө түбэһэн Өлүүнү көрсүбүт Хаан уруу дьоммутун Хаайыыттан босхолоон Быстыбыт бырааппыт Быыһалын айыахпыт. Күннүк Уурастыырап. Хамначчыт дьон аҥаардас аһыылларын, таҥналларын эрэ иһин баай киһиэхэ үлэлиир, киниэхэ олорор дьон; дуона суох хамнаска баайдарга үлэлиир, ол эрээри туспа олорор дьон. Θ Слуги, батраки, зависимые от богатого хозяина; работающие на него ради куска хлеба живущие в его. Төһө да айдаардар, кырдьаҕас Барсуков маҥнай уоҕа-кылына уҕарыйан, хамначчыт дьонунан сүүрбэ көлөнү көлүттэрэн, икки сыарҕа оттоон Сэбиэккэ ыытарыгар тиийбитэ. Н. Якутскай. Кулаактар тутан олорбут сирдэрин дьадаҥы, хамначчыт дьоҥҥо ылан биэрбит мин баар. Күндэ. Өскөтүн хаама сылдьар хамначчыт дьоҥҥо иккилии-үстүү күрүө сири биэрдэххэ, ону таһынан бурдук сирин сөптөөхтүк үллэһиннэххэ, ким барыта от оттоон, бурдук ыһан көнөргө, ыал буоларга барыа этэ. М. Доҕордуурап. Хараҥа дьон ону-маны ырыҥалаан өйдөөбөт, үөрэҕэ, киэҥ билиитэ суох дьон. Θ Темные люди. Оччолорго биһиги, Дьааҥы устун бытанан олорор көс эбээннэр, үксүбүт үрүҥнэр-кыһыллар диэннэри үчүгэйдик арааран өйдүү илик, бэрт хараҥа дьон этибит. А. Кривошапкин (тылб. ). Чаҕар дьон дьиэ ис-тас үлэтин толорор дьон. Θ Дворовые работники. Чалбах ууга даҕаны Даамҥын, кыаххын биэрэҥҥин, Чачайар буолан бараҥҥын, Саарыстыбаны салайар, Чаҕар дьону дьаһайар Саар-тойон аатырбыккын Сатаан өрүү санаабаппын. Эллэй. Үтүөлэрин үс сылынан Үтүрүһэн-хабырыһан бүтэрбитэ Баайын-дуолун харайар Бас билэр чаҕар дьоннорун Хаҥатан барбыта: Обот Чуллурҕай диэн Түөкүн киһи хамначчыттаммыта. С. Зверев. Чугас дьон истиҥник саныыр чугас дьонуҥ. Θ Близкие люди, закадычные друзья. Данило оҕонньор оҕото кэлбитигэр холкуоһун бэрэссэдээтэлин Яков Андреевиһы, Иван ууһу, онтон да атын чугас дьоннорун ыҥырбыта. М. Доҕордуурап. Ыччат дьон көр ыччат. Чочур мураан анныгар Чоҕул уоппут умайар, Ыллыы-туойа түмсэргэ Ыччат дьону ыҥырар. Эллэй. Тохтоо, ааһар киһи, Ытыгылаа, биһи Ыччат дьоммут уҥуохтарын, Ахтан аас сырдык ааттарын. А. Абаҕыыныскай. Эдэр дьон сиппит-хоппут, оҕо саастара ааспыт дьон. Θ Молодежь, молодые люди. Маша бу эдэр сайаҕас-сайдам, көстөр да дьүһүнүнэн бэрт ыраас учууталы ис сүрэҕиттэн сөпсүү, таптыы көрөр, Инньэ гынан эдэр дьон холбоһорго быһаарыналлар. Суорун Омоллоон. Ыйдаҥа чагдаларга Эдэр дьон күүлэйдиир, Ол ону ырыаларыгар Сүрэҕим: киллэр! диир. Эллэй. Эмээхсин кэпсээнин истэн, эдэр дьон ах баран хаалаллар. Н. Якутскай. Кини төрөппүт уолаттара үөрэхтээх, күн көҥүлүгэр, ат үрдүгэр сылдьар, үүнэн иһэр эдэр дьоннор. Бэс Дьарааһын. Эр дьон 1) дьахтар аймахтан, оҕолортон, кырдьаҕастартан ураты сиппит-хоппут улахан дьон. Θ Взрослые мужчины. Үлэни кыайар-хотор эр дьон бүтүннүүтэ аармыйаҕа бараннар, холкуос үлэтин дьахталлар, оҕолор, оҕонньоттор сүкпүттэр. Софр. Данилов. "Эр дьон, көр итинниккит, тугу да улахаҥҥа уурбаккыт", диэммин киһибин хомотуом диэбиттии [дьахтар] куолаһын сымнатан кынчарыйбыта буолаахтаата. Н. Заболоцкай. Биһиэхэ, эр дьоҥҥо таптыыр кыыспыт күндү, кэрэ, быһата, таҥара, аанньал кэриэтэ. Н. Габышев; 2) дьахтар аймахтан ураты киһи аймах аҥаара. Θ Мужчины, половина человечества, противоположная женщинам. Аан дойдуга эр дьон уонна дьахталлар ахсааннара сүнньүнэн тэҥ буолар. Лааһар кыракый уолун сааратар: "Биһиги эр дьон буоллахпыт, ити аайы ытаама". Сордоохтор, эр дьон буолаахтааммыт, биир ойбону кыайан алларбаппыт! Амма Аччыгыйа. П. -монг. дьон, тюрк. чон.
ДЬОН АЙМАХ (3 том, 403 страница). аат. , хом. суолт. Сир үрдүгэр олорооччу киһи барыта. Θ Человеческий род, человечество. Кэллэҕим бу аата, дьэ кэрэ, Ийэ сир эргийэр киинигэр, Дьон аймах кэскилин эрэлэ Тутуллар-айыллар биһигэр! Күннүк Уурастыырап. О, мин хаан уруу Сэбиэскэй норуотум! Эйиэхэ дьон аймах махтанан, Бокулуон ууруохтун! Эллэй. Ханна да ырааппакка туран, Тамерлан куорат норуотун көрбүт киһи дьон аймах икки кылааска хайдыспытын чопчу билиэн сөп этэ. Эрилик Эристиин.
ДЬЫКСАЙ (3 том, 490 страница). туохт. эргэр. Күлэ-мичээрдии мээрик буол (эр киһини көрөөт да, араастаан туттар-хаптар, үчүгэмсийэр кыыс туһунан). Θ Смеяться, улыбаться, глядя на мужчину, при виде мужчины (о девушке).
БААС I (2 том, 84 страница). көр баайсыс. Ньукуу атыыһыт тыыннааҕа буоллар, билигин Хабырыыһы элбэхтик сордуох-муҥнуох этэ. Баҕар сымыйанан бааһан, бассабыыктарын барыларын хараарда сатыах этэ. И. Гоголев. Сэрииттэн сыккырыыр тыына эрэ эргиллибит киһини бааһан, хаайа-сууттуу турбуттара баар! “ХС”.
БААС II (2 том, 84 85 86 страница). аат.
1. Тас дьайыыттан тыынар тыыннаах (хол. , киһи, сүөһү) этэ дьиэгириитэ, алдьаныыта, илдьирийиитэ. Θ Повреждение от какого-л. внешнего воздействия, рана, ранение (на теле кого-чего-л. ). Ол кэмҥэ кыысчаан бааһын хам тикпиттэрэ, онуоха кырачаан Халерхаа ытыы сатаан баран, сэниэтэ эстэн утуйан хаалбыта. С. Курилов (тылб. ). Кини тоҕо эрэ бааска күл үчүгэйин дакаастыан баҕарда. Амма Аччыгыйа. Иитиллибит алааһым эмтээх салгынынан тыынабын, Өлүөнэм эмтээх уутунан Бааспын оһорунабын. Т. Сметанин.
2. көсп. Кыра алдьаныы, дьукку барыы (хол. , үүнэн турар мас тас өттө). Θ Небольшое повреждение, порча чего-л. (напр. , на внешнем слое деревьев). Тииттэргэ снаряд оскуолката тоҕута көппүт баастарыттан, симэһиннээх харах уутун курдук, араҕас сымала бычылыйа түстэ. Т. Сметанин.
3. көсп. Алдьаныы-кээһэнии (хол. , сэрииттэн). Θ Разруха, разрушение (напр. , от войн). Аҕа дойду сэриитин күчүмэҕэй дьыллара, бааһы оһорунар иһин күргүөмнээх үлэ сыллара ааспыттара. “Кыым”. Харьков билигин ньиэмэстэр хаалларбыт баастарын оһорунар. Саллааттар с. Сэрии бүтэн, Чуумпу Дон уолаттарын көрсүбүтэ, Сэрии сиикэй бааһа оһон, Олох-дьаһах көммүтэ. И. Артамонов.
4. көсп. Санааҕа эриттэрии, дууһа муҥнаныыта, ыар санааҕа ылларыы. Θ Душевное страдание, мучение. Хамначчыттар, дьадаҥылар сүрэхтэригэр-быардарыгар саас үйэ тухары дьөлө иҥэн ааллара сылдьыбыт баастарын таба этитэн, сэргэхсийэн истилэр. М. Доҕордуурап. Хотуур уһуйбут уһуга Куруук көстө сылдьар этэ. Оннук дууһаҥ ыалдьар бааһа Суол хаалларан чэрдийбитэ. Р. Баҕатаайыскай. Мин буойун сахабын. Олох, дьон өстөөҕүн Мин сүүстэ көрсөммүн Босхоҥноон буолбатах, Баас ылан сытабын. С. Данилов. Тюрк. бааш, баш, паш.
♦ Оспот баас - өйгө-санааҕа иҥэ сылдьар умнуллубат баас. Θ Незаживающая душевная рана. Хаһан да ааспат ахтылҕан, хаһан да оспот баас. П. Ойуунускай. Ол сыл элбэх оспот бааһы Хаалларбыт сүрэх аайы. И. Гоголев. Сүрэх бааһа - өйгө-санааҕа кытаанахтык иҥэ сылдьан аалар ыар санаа. Θ Постоянные душевные боли, страдания. Киһи сүрэҕин бааһын бириэмэ эрэ оһорор диэн ханна эрэ аахпытын өйдөөн кэллэ. Л. Попов. Ол барыта сүрэх бааһа буолбута. В. Протодьяконов. Сүрэх баастаах киһини долгутан кэбиспититтэн кэмсинэн, уоскутар быһыынан тыл кыбытта. С. Никифоров. Эргэ бааһын таарый (тарбаа) - урут туох эмэ өй-санаа, эт-хаан эрэйэ буола сылдьыбытын санат, өйдөт. Θ Задевать за живое (соотв. наступить на мозоль). Биһиги курдук, Аҕа дойду Улуу сэриитин уотун ортотунан ааспыт аҕам саастаах дьоҥҥо, ити барыта эргэ бааспытын тарбыыр. “Кыым”. Чэ, түксү. Эрэйдээх бэйэтэ да сөп буола сылдьар. Бааһын тарбаама. "ХС".
◊ Баас онно - баас үтүөрэн чэрдийбитэ. Θ Рубец (след от зажившей раны). Онуоха хатыҥыр саннын уҥуоҕуттан курданарыгар диэри таҥнары субуллан баран тордуохтуу туора тардыллыбыт баас онно көстө түстэ. Амма Аччыгыйа. Хоонньоспут түүннэригэр эр киһи кэргэнин этигэр чэрдийэ оспут баас оннун көрбүт. С. Курилов (тылб. ). Этэ бүттэтэ суох чэр, баас онно дииллэрин истэрбит. “ХС”. Баас чэрэ - баас оспут онно. Θ Шрам. Баастарын чэрин дьон ытыктыы одуулаһар, бойобуой мэтээллэрин үрүҥ көмүс лыҥкырыгар эдэр ыччат ымсыырар. И. Гоголев. Ойбон баас - улахан, дириҥ баас. Θ Большая глубокая рана. Уоттаах-күүстээх охсуһуу Уурайбытын кэнниттэн Ойбон бааһы оһоруу Оппуоһугар турдубут. Саха нар. ыр. III. Умайаллара ойуур тыалар, Хоргуйар аччык куртахтар, Умайаллара ойбон баастар, Тиф ыарыыга охтубуттар. Эллэй. Өлөр баас - тыынар тыыннааҕы күн сириттэн сүтэрэр баас. Θ Смертельная рана. Өтөр-өтөр өлөр баастан Өрүөл сүрэх кыланара, Хара кынат кыламантан Харах уута сууллара. И. Гоголев. Сиикэй баас - аһаҕас, хахтамматах, хаан оҕуолуу сылдьар баас. Θ Открытая рана. Халтаһата бараммыт Хаан ириҥэ харахтаммыт, Тимир сааҕа тэһитэ сиэн Тириитэ бараммыт, Сиикэй баас буолбут. П. Ойуунускай. Атаҕын сиикэй бааһа дьаралыйан, [эһэ] туох баар этиттэн-хааныттан барытыттан тардыстан сылдьара. И. Федосеев. Сүрэх бааһа - сүрэх ыарыыта. Θ Боли в сердце, болезнь сердца. Кардиограмма тыла тыйыс, Бардам: "Сүрэҕиҥ баастаах!" - диир, "Бар! дьоҥҥунуун бырастыылас, Сүрэх бааһа оспот!" - диир. С. Данилов. "Олох кэрэ" - диэн ордоотуур судургу, Ол кэрэ туһугар охсуһар уустук, Сүрэҕим баастара - мин чулуу уордьаннарым. И. Гоголев. Сырҕан баас - өр кэмҥэ ыалдьар, үтүөрэн биэрбэт улахан баас. Θ Незаживающая большая рана. [Аҕаҥ] Аармыйаҕа биэс сыл сылдьан баран Эргиллэн кэлбитэ, үлэ үөһүгэр түспүтэ, Сырҕан баастара аһылланнар, Эрэйдэнэн өлөөхтөөбүтэ. И. Гоголев. Чэр <эргэ> баас - үтүөрэн онно эрэ хаалбыт баас. Θ Зажившая рана, от которой остались лишь следы. Уллуҥах чэр бааһын бэргэтэн Ыарыытын уйбакка ытыыра, Бу иһэн эрэйин эргитэн Элбэҕи иһигэр саныыра. Эрилик Эристиин. Түүн ынчыктыыр эргэ бааһын Дьарҕата арыт көбөн, Санаата эдэр сааһын, Кыһыл саллаат буолбутун. И. Гоголев.
БААС III (2 том, 86 страница).
1. аат. , муус.
1. Эр киһи саамай суон куолаһа. Θ Самый низкий мужской голос; бас. Иван Степанов бааһынан ыллыыр. АY.
2. Оннук куоластаах ырыаһыт. Θ Певец с таким голосом. Көрдөһөбүн, баастар уонна сопранолар актыыбынайдык ыллааҥ, дорҕоонноохтук, астыктык. АY.
2. даҕ. суолт. Сөҥ тыастаах хойуу дорҕоонноох (хол. , муус инструмена). Θ Низкий по звуку, басистый (напр. , музыкальный инструмент). Конструктор Шошин салалтатынан баас чороон, контрабас кытыйа, дьөлөркөй күпсүүр инструмены оҥордубут. “Кыым”.
УЙУН (12 том, 102 страница). туохт.
1. Охтубакка атаххар тур, тирэххин сүтэримэ. Θ Удерживаться на ногах, быть в состоянии держаться на ногах. Уйунан, охтубакка турар. Н. Габышев. Тилэх баттаһа кэлбит Протасов аан бастаан Василий балталаабыт сутуругун уйумуна тиэрэ таһылла түстэ. Ойуку. Нуучча минньигэс арыгыта, үрүҥ арыгы булкаастаах пиибэтэ бука барыларын сөхтөрбүтэ, оннооҕор хаһан даҕаны охтон көрбөтөх дьон сүһүөхтэригэр уйуммат буолтара. ПП Дь.
2. уй I диэнтэн бэй. туһ. Аһыытын бэркэ уйунна. ЯРС.
3. көсп. Туох эмэ ороскуотун, төлөбүрүн бэйэҕэр ылын, төлөө. Θ Брать, принимать на себя, на свой счёт что-л. , платить самому, будучи платежеспобным. Биир иһит арыгы сыанатын көмөлөөн уйунан көрүөхпүт этэ. Амма Аччыгыйа. Мин ол улуус кулубатын быһыытынан таҥара дьиэтин туттарыытын туох баар ороскуотун бэйэм уйунабын. Н. Якутскай.
СААР I (8 том, 81 82 страница). туохт.
1. Сайын түүлээн кыайан көппөт буолан, биир сиргэ тохтоон аhаа, уой (куhу-хааhы этэргэ). Θ Линять и, находясь все лето в одном месте, нагонять жирок (о водоплавающих птицах). Андылыын, хаастыын эбэҕэ бары сайылыыллар, саараллар. Күннүк Уурастыырап. Кыыл түүлүүр. Көтөр эмиэ саарар. Оттон киhи тириитэ уларыйбат. Г. Угаров.
2. көсп. Yөhэттэн, халлаантан сиргэ түс, түhэн тохтоо, сатыылаа. Θ Спускаться, сходить с небес на землю, приземляться (напр. , о лучах солнца). [Таҥара – Yөhээ уолугар:] Yөhэттэн төлкөлөнөн түстүҥ дуу, аллараттан анатан таҕыстыҥ дуу, аан дойду сай-күдүө салгыныттан салаттаран саардыҥ дуу? Өксөкүлээх Өлөксөй. Сир аннынааҕы күөллэри Көрбүт киhи баар ини! Сырдык им сири курдары Чахчы буолуо саарара. М. Тимофеев. Тыа сиригэр саас саарар, Күн түhээри элиэтиир. В. Миронов.
СААР II (8 том, 82 страница). аат.
1. фольк. , поэт. Судаарыстыба баhылыга, ыраахтааҕы. Θ Царь, государь. Таҥараттан, саартан, талбаттан Көҥүл сордоох дьоҥҥо кэлбэт, Көҥүл дьоллоох сырдык соргутун Бэйэбит эрэ булуохпут. П. Ойуунускай. Өстөөхтөрүн өhөрөн, үөрэн-көтөн чөрөйөн, Чурумчуку баран иhэр, Чупчуруйдаан саарга тиийэр. Эллэй. Таhырдьаны өҥөйөн, Саар төннөрүн кэтэhэн Сарыысса олорбута. В. Чиряев.
2. Атын ааты кытта тардыы форматыгар ситимнэhэн "ким-туох эмэ бастыҥа" диэн суолтаҕа туттуллар. Θ В притяжательном сочетании с другим именем существительным употребляется в значении "тот (то), который (к-рое) является самым лучшим, самым значительным из кого-чего-л. ". Төгүл бараан дойдуга омук ааттаахтара, улуус үтүөлэрэ, саха саардара, урааҥхай буурдара, дьон талыылара, киhи кэрэмэстэрэ бааллар үhү ээ. ПЭК ОНЛЯ II. Уохтаах уот курбуула, Уhуутуур уhун турба, Сатарытта оонньуур Саа саара Саабыйар саам барахсан, дорообо! П. Ойуунускай. Бүөтүр кэргэнэ Маарыйа, оччолорго -- туох баҕарар үлэни тулуппат дьахтар киэнэ таллан саара этэ. Айталын.
♦ Сахаттан саар ордук фольк. - таhыччы, холооно суох ордук. Θ Лучший из всех. Саха Саарын тойон Сахаттан эрэ Саар ордуктук, Киһиттэн эрэ Кирис үрдүктүк, Урааҥхайтан эрэ Ураты улаханнык Сананна. П. Ойуунускай.
◊ Yрүҥ саар эргэр. - нуучча ыраахтааҕыта, үрүҥ ыраахтааҕы. Θ Русский царь. Өйдүүбүт биhиги өлүүнү-сүтүүнү, Yс бастаах өксөкү тыҥыраҕын, Yүhүнэн-кииhинэн өлбүгэ түhүүнү, Yрүҥ саар үтүргэнэ ынырыгын. Эллэй.
СААР III (8 том, 82 83 страница). аат.
1. Култаҕар, төгүрүк эттик. Θ Тело шаровидной формы. Астрономнар Сир диэн саар уонна бэйэтин киинин тула эргийэр дииллэрэ. АЕВ ОҮИ. Төгүрүк эттиктэртэн саамай дьоһуннаахтарынан саар буолар. ВНЯ М-
5. Этиҥнээх ардах кэнниттэн элэктэриичэстибэ тоҕо саар буола сүүмэҕэлэhэрий? А. Алдан-Семёнов (тылб. ).
2. Оннук быһыылаах оонньуур. Θ Игрушка, мелкий предмет такой формы, шар. Кинилэр үһүөн Тымныы оҕонньору, дьуолка араас симэҕин, элбэх чаҕылхай саардары, сулустары, мөһүүрэлэри тобус-толору көтөҕөн дьиэлээбиттэрэ. Н. Заболоцкай. Тэһии куобахтар буоланнар Бөкүнүһэ, төкүнүһэ сырсаллар Билийээр саардара. "ХС". Малахитовай саары тутан турар. М. Горькай (тылб. ).
◊ Салгын саара - 1) чэпчэки гааһынан толоруллар саар курдук быһыылаах көтөр аппар аат. Θ Летательный аппарат, поднимаемый в воздух лёгким газом, заполняющим его шаровидную оболочку, воздушный шар. Көтөн иһээччилэр бэйэлэрэ даҕаны бастаан көппүт түгэннэриттэн ыла салгыннарын саара төһө ыраах сири барбытын билбэттэр этэ. Ж. Верн (тылб. ); 2) салгынынан эбэтэр гааһынан туолбут чараас бүрүөлээх саар курдук быһыылаах оҕо оонньуура. Θ Наполненная воздухом или газом шарообразная игрушка с тонкой растягивающейся оболочкой, воздушный шар. Оҕо оонньуур салгын саара илиититтэн төлө тутулуннаҕына үөһэ өрө тахсар. ПАВ Ф-
6. Сир саара - аан дойду, Сир (планета). Θ Земной шар. "Киэр буолуҥ Вьетнам сириттэн, Хааннаах талаанньыттар!" - Сир саарын бары өттүттэн Бырачыас хабырыттар. И. Эртюков. Сир саарын үс гыммыт иккитэ уунан бүрүллэн турар. САИ ССРС ФГ. Материктар географияларын үөрэтэргитигэр эһиги сир саарын бүтүннүүтүн айылҕатын усулуобуйаларын кытта билистигит. КВА МГ.
СААР IV (8 том, 83 страница). даҕ. , эргэр.
1. Yрдүгүнэн орто гынан баран киэҥ, кэтит; киэҥ олохтоох (хол. , иhити этэргэ). Θ Средний по высоте, но большой по объёму; объёмистый, с широким основанием (напр. , о сосуде). Саар ыаҕас. Саар тымтай. Саар булгунньах. Саар ыаҕас муҥунан саамал кымыс оҥорторон, Санаабытын тарҕатан, Сарсыардааҥҥа диэри Саатыаҕыҥ эрэ, Сайаҕас-сайдам саҥастаар! Өксөкүлээх Өлөксөй. Сайыҥҥы күнүм Саар күөс айаҕын саҕа Самалдьыйа тахсыытынан Сирилэс итии тыал үрэн сирилэттэ. ТТИГ КХКК. Yрдүк маҥан хайа саҕа Өрөгөй-талаан үрдээтэ, Саар булгунньах саҕа Саргы-дьаалы элбээтэ! Саха фольк. Ср. бур. сара ‘чаша’.
2. Орто уҥуохтаах; орто саастаах (киhини этэргэ). Θ Среднего роста или среднего возраста (о человеке). Саар киhи. Мичил аллайан Аҕам дьахтар Ахтар айыыhытын Айхалын Айахтаттым - Саар оҕолорбор Саргыгытын салайдым. П. Ойуунускай. Сүүhүн хаба ортотугар Саар дьахтар Толун туhахтатын саҕа Сардаҥалаах эбир дьаҕыл мэҥнээх. Д. Говоров.
♦ Саар тэгил <уҥуохтаах> - орто үрдүк, бигэ-таҕа, модьу уҥуохтаах (киhи). Θ Среднего роста, плотный, кряжистый (о человеке). Саша - саар тэгил уҥуохтаах, киппэ быhыылаах-тутуулаах, -- кугас уhун кыламаннарын быыhынан саhарчы көрбүт эйэҕэс киhи. Н. Заболоцкай. Кыhыл былаах анныгар саар тэгил уҥуохтаах, суон соҕус мөкүккэй быhыылаах, хара бараан томтоҕор сирэйдээх, -- киhи табахтаан бускута турар. Бэс Дьарааhын.
◊ Саар бараан дойду фольк. - орто бараан дойду, Орто дойду. Θ Средний мир, место проживания человека. [Чыычаах] Күннэтэ күөрэйэр күндү маҥан күннээх, Сарсыҥҥыта сардаҥарар саhарҕалаах ыйдаах Саар бараан дойдутун Талыы, талба иэнигэр Таалаан-тайаан, Ааhарбат ачатын аhаан, -- Күүс киллэрэр. Суорун Омоллоон.
ЭЙЭРГЭС (15 том, 171 172 страница). эйэргээ диэнтэн холб. туһ. Үөхсэр, этиһэр, эйэргэһэр, Үөрэ көрсөр, кэриэстэһэр Мин биир дойдулаах доҕотторум. Дьуон Дьаҥылы. Түмсэ түһэн төбөлөрүн холбоотулар, сиккирэс долгунунан сипсистилэр, эрийии долгунунан эйэргэстилэр. Т. Сметанин. Баһылай толло көрөр толуу дьонун кытта киэһэ аайы тэҥнээхтэрин курдук эйэргэһэр, сэлэһэр буолбута. У. Ойуур.
МАРАЛЫЙ (6 том, 232 страница). марай I диэнтэн хамс. көстүү. Оҕонньор түннүгүн анныгар маралыйан таҕыста. М. Доҕордуурап.
МЭҤЭ I (6 том, 414 415 страница). : мэҥэ таас - былыргы суруктаах таас. Θ Камень с древними письменами. Былыргы сахалар, өссө ордук кинилэр өбүгэлэрэ, үйэлээҕи үйэтитэр буоллахтарына, мэҥэ тааска кубулутар эбиттэр. К. Уткин. Мэҥэ таастар тиэкистэрин элбэх учуонай араас өрүттээхтик сиһилии чинчийбитэ. "ХС". Др. -тюрк. беҥгү таш.
МЭҤЭ II (6 том, 415 страница). аат.
1. эргэр. Мастан оҥоһуллубут киһи уҥуоҕа. Θ Надмогильный деревянный памятник. Өлбүт киһиэхэ мас уҥуох туталлар. Ол аата мэҥэ диэн. СТС. Киһи мэҥэтин эргийдибит. "ХС".
2. түөлбэ т. Киhи уҥуоҕа, кылабыыhа. Θ Могила, кладбище. Манна мэҥэ баар, онтон куттанар этибит. Өтөр мэҥэлэрин кириэстэрэ баара. КЕИ С-ВДЗ. Ср. др. -тюрк. беҥү, беҥгү ‘вечный; памятник’.
МЭҤЭ III (6 том, 415 страница). даҕ. Муҥура биллибэт, киэҥ; үрдээн бара турар. Θ Бескрайний, необъятный; устремленный ввысь. Бэдэр бэргэһэтэ мэкчиргэ буолан Мэҥэ халлааҥҥа көттө. С. Данилов. 1937 сыллаахха В. П. Чкалов АНТ-25 сөмөлүөтэ мэҥэ куйаарга көтөн кылбайан тахсыбыта. Багдарыын Сүлбэ. Дойдум хайа туһунан Туруон сөбүн билээри, Кытылыгар киирэммин Кыҥастаһа сатыыбын - Мэҥэ далай муннаран Мэндэһийэ мэлдьэһэр. А. Николаев.
◊ Үрдүк мэҥэ халлаан поэт. - муҥура биллибэт, үрдүк (халлааны хоһуйан этии). Θ Бескрайнее небо. Сөмөлүөт үрдүк мэҥэ халлааҥҥа көтөн кылбайан тахсыбыта. Болот Боотур. Хотойдор тугу да билбэтэх-көрбөтөх курдук үрдүк мэҥэ халлааҥҥа аргыый аҕай элиэтии, эргийэ сылдьаллара. И. Федосеев. Үрдүк мэҥэ халлаан итиинэн илгийэн, ардаҕынан аргылаан уруйдаатаҕына -- өҥ сайын үтүөтэ буолар. "Кыым". Ср. др. -тюрк. меҥи ‘вечный’, меҥү ‘вечность, вечный’, уйг. меҥгү, каракалп. мэҥги, тат. меҥге ‘вечный’.
МЭҤЭ IV (6 том, 415 страница). даҕ. Кытарах, төрөөбөт (биэни этэргэ). Θ Яловая, бесплодная (о кобыле). Мэҥэ биэ. ПЭК СЯЯ.
ЫҺЫЫ I (14 том, 533 534 страница). аат. Сири оҥорон, бэлэмнээн баран, үүнээйи сиэмэтин түһэрэн олордуу (үксүгэр бурдугу). Θ Сев, посев. Кииллэйдэр ыһыыларын болдьоҕун сиирэ-халты тутуһан син сөпкө бүтэрбиттэрэ. "ХС". Аҕата солообут бааһынатын лаппа кэҥэттэрбитэ, бурдук ыһыытынан дьаныһан дьарыктанан барбыта. ЛНН АДь. Бастаан утаа оҕуруокка хаппыыста ыһыытыгар, уу кутууга, хортуоппуйу буордааһыҥҥа биир тутаах үлэһит этим. ЕЗГ КО.
◊ Уйалаан олордуу (ыһыы) көр уйалаа. Оҕуруот аһын үүннэриигэ уйалаан ыһыы ньымата эмиэ туттуллар. Ыһыы үлэтэ көр үлэ. Быйыл дойдубар ыһыы үлэтин иннинэ тиийиэм дии санаабытым. И. Сосин. Ыһыы үлэтэ саҕаланыаҕыттан сир тоҥуор диэри бааһынаҕа үүммүт сыыс оту ылҕаан иһиллэр. КПЫ.
ЫҺЫЫ II (14 том, 534 страница). аат. Ыраахтан киһини ыҥыран биитэр тугу эмэ этэн хаһыытааһын, үөгүлээһин. Θ Громкий, протяжный крик издалека. Тиэтэйбит [киһи аата] үөхсэрин, ыһыытын тохтоппокко, сүүрэн илгистэн эрэр эбит. "Чолбон". Нөктөкө саҥа бөҕөнү саҥарбыт, ыһыы бөҕөнү ыһыытаабыт. ИСА. Ср. др. -тюрк. , алт. сыгыр ‘свистеть’.
ЫҺЫЫ III (14 том, 534 страница).
1. аат. Тимири быһар анал кытаанах хатарыылаах биилээх туттар тэрил. Θ Клиновидный инструмент, предназначенный для рубки металла, обработки камня, зубило. Суорба тааһы чочуйар, оҥорор тэриллэрэ баара-суоҕа тимир ыһыы уонна өтүйэ этэ эбээт. В. Протодьяконов. Үүт оҥоһуллуохтаах сиригэр уһуктаах тимиринэн биитэр ыһыы уһугунан, өтүйэнэн кыратык чэчиргэччи охсон, кафель дьэҥкир лааҕын ыраастанар. ДьХ. Кэрдиистэри ыһыынан биитэр үс кырыылаах игиинэн оҥоруохха сөп. "Кыым".
2. даҕ. суолт. Хатарыллыбыт курдук эттээх-сииннээх, доруобай. Θ Плотного телосложения, крепкий, здоровый. Биһиги, сахалар, уһун үйэлээх, кытаанах, ыһыы дьоммут. Н. Босиков. Буолаахтаамына, өссө кини ыһыы киһи буолан, бачча эриһэн бултуу-алтыы сылдьаахтыыр. П. Аввакумов. Төһө да сааһыран, кырдьан этиргэн бэйэтэ ииннэр-хаттар, этэ-сиинэ чарчыстан истэр, Маайа ыһыы эмээхсин. М. Попов. Бэйэтэ уҥуоҕунан намыһах, ол да буоллар ыһыы, иҥиир киһи. Н. Заболоцкай.
// Тымныыны тулуйумтуо, үчүгэй туруктаах (хол. , биэ). Θ Выносливый, стойкий, крепкий (напр. , о кобыле). Уон сэттэ саастаах биэни биири эмэ, саамай ыһыыларын, тулуурдаахтарын хааллараллар. ҮБНьТ. Ср. др. -тюрк. азыҕ ‘клык’.
ЭРЭЛ (15 том, 348 страница). аат.
1. Туох эмэ туоларыгар, баар буоларыгар итэҕэйии. Θ Надежда, вера во что-л. Норуот бэйэтин саныыр санаатын, эрэнэр эрэлин биэрэр. Суорун Омоллоон. Эр киһини эрэл кынаттыыр. Н. Лугинов. Ааҕабын эһиги хараххытыгар эрэл сырдык уоттарын. Т. Сметанин.
2. Киһи инникитигэр туохха ордук итэҕэйэрэ, тугу кэскил оҥосто саныыра. Θ То, на что уповает человек в будущем. Оҕо -- киһи дьоло, эрэлэ. Кыыс оҕо – биһиги олохпут киэргэлэ, Ыллыыр ырыабыт, сүрэхпит ыраас эрэлэ. Суорун Омоллоон. Миигин "доҕор" диэтилэр, Омуннаахтык куустулар – Ол үлэһит французтар, Эрэл дьиҥнээх доҕордор. С. Данилов. Ким эрэл доҕордоох – ол дьоллоох! П. Тобуруокап.
♦ Эрэл кыыма (уота) – туох эрэ үтүө түмүктээх буоларыгар кыра итэҕэл күөдьүйэрэ, кылам гыныыта. Θ Искра надежды. Эн буор муосталаах балаҕаҥҥа Үктэнэ түстэргин эрэ – Дьайҕарар курдуга хараҥа, Эрэл кыыма күөдьүйэрэ. Эллэй. Ким хараҕар эрэл уота хат кыламнаан ааһар. Н. Заболоцкай. Бастаан сыттаҕына кыра эрэл кыыма баара: баҕар туруом, баҕар ыарыым сыһыйыа диэн. Н. Габышев. Ср. хак. изес ʽнадеждаʼ.
ТЭНИЧЧИ (11 том, 486 страница). сыһ.
1. Тэнийэр гына, тэнитэ тардан. Θ Раскрывая, расстягивая, разворачивая что-л. вширь. Оксана кумааҕытын тэниччи тарда-тарда, -- ааҕан барда. Суорун Омоллоон. [Боруллуо] икки кынатын тэниччи тартахха, уһуна икки миэтэрэттэн тахсар. Багдарыын Сүлбэ. Эһэ, таарбаҕан, дьабарааскы, уу күтэрин уонна чыс тириитэ тэниччи биитэр көбүөрдүү тиириллэр. Булчуттарга к.
2. көсп. Ымпыгар-чымпыгар тиийэ, толорутук, сиһилии, уһуннук-киэҥник. Θ Очень подробно, развёрнуто. [Историк] норуот олоҕун, долгуйууларын, сирдьиттэрин туһунан тэниччи кэпсиир. Н. Габышев. [Тииттээх – Тэрэнтэйгэ:] Тэниччи сонуҥҥун кэпсээриий. С. Тимофеев.
ЫЧЧА (14 том, 574 страница). саҥа алл. Тоҥмут, үлүйбүт киһи саҥата. Θ Выражает ощущение холода: брр! Холодно! [Доропуун:] Ычча, кулгааҕым тоҥно, дьэ халлааммыт тымныйбыт даҕаны! А. Софронов. Таһырдьаттан киирбит киһи: "Ычча, кыһалҕалаах кыһын обургу дьэ эмиэ кэллэ ээ". Н. Якутскай. Тимир Иҥиир туран сонунан суулана-суулана, дьигиһийэн ылар: "Ычча, тымныы баҕайы". Күннүк Уурастыырап. |
|
|
