Таайбараҥ

Эппиэттэр



---



КӨНӨ I (4 том, 280 281 282 страница).
даҕ.

1. Токуруйбатах, өҕүллүбэтэх.   Θ Не имеющий изгибов, искривлений; прямой. Сабачча үс көнө тоһоҕото булан киллэр эрэ. Амма Аччыгыйа. Оксана имигэс, синньигэс бииллээҕэ, көнө уҥуохтааҕа, буспут отон курдук уостааҕа, толору түөстээҕэ. Суорун Омоллоон. Хойуу хара хааһа өрө сыҕаллыбыт, кырыылаах көнө муннугар биллэр-биллибэт эбирдэрдээх. Л. Попов.

2. Үөһэ-аллара түһүүтэ суох, оллура-боллура суох; дэхси.   Θ Не имеющий впадин и возвышений; ровный; гладкий. Дьаарбаҥ - олус көнө хонуулаах от үрэх. Бу остуол ньуурун курдук көнө кырдалга кылыйан кыыралдьытар, тустан туурута илгиэлэһэр, сырсан бөтөҥкөлөһөр үчүгэй да этэ. А. Бэрияк. Көнө ньуурдаах куйаар. Баал Хабырыыс.

3. көсп. Албына-көлдьүнэ, үөнэ-күрдьэҕэтэ суох; судургу.   Θ Непритворный, бесхитростный; простодушный; правдивый; простой, прямой. Олус көнө, кэнэн, судургу, оннук-маннык диэн саҥарбат-кэпсээбэт, үлэтэ булт эрэ курдук буолар. Саха фольк. Саха үлэһит, көнө, кырдьыксыт норуот. И. Федосеев. Дьөгүөр оҕонньор, бэйэтэ сүрдээх көнө, ойоҕун тылыттан тахсыбат намыын оҕонньор этэ. И. Никифоров. Байбалы тимир ууһунан үлэлииригэр эппитэ. Онуоха көнө баҕайы киһи төттөрү этэ барбатаҕа. "Кыым". Тюрк. көни.

♦ Көнө суобаһынан (сүрэҕинэн) - чиэһинэйдик, көнөтүнэн.   Θ Честно, искренне. [Быыпсай:] Мин бэйэм син уонтан тахса сыл көнө сүрэхпинэн, үтүө суобаспынан күн судаарга сулусуу гыннаҕым дии саныыбын. П. Ойуунускай. Үлэлээбитин курдук көнө суобаһынан үлэлиирэ. Д. Таас. Көнө сүнньүнэн - 1) иннинэн буолан, мөккүспэккэ, өһөспөккө.   Θ Не пререкаясь, покорно, послушно (делать что-л. ). Биирдэ эмэтэ хараххын уһулу оҕустахха көнө сүнньүгүнэн үлэлиир буолуоҥ, - диэт, сытыыкан киһи биллэриктэн аан диэки эргилиннэ. М. Доҕордуурап; 2) бэрээдэктээхтик, сиэри кэспэккэ.   Θ Порядочно, честно, по совести, не нарушая норм этики, морали (держаться, жить и т. п. ). [Эмээхсин:] бэйэлэрэ кырыыланар буолбуттарын кэннэ, оҕонньор итинник да буолуон сөп эбит, кимиэхэ хайҕатаары көнө сүнньүнэн сылдьыай диэх курдук саныыра. Д. Таас. Көнө сүрүннээх - кырдьыгынан сылдьар, сабыдыалга охтубат, бэриммэт.   Θ Бесхитростный; правдивый; не поддающийся влиянию кого-л. , имеющий твердые принципы. Кырдьыгы тутуһан туруору киирсиһэр буолан, бэйэтинии көнө сүрүннээх дьоҥҥо сөбүлэтэр. П. Аввакумов. Көнө сүрэхтээх - албына-көлдьүнэ суох, чиэһинэй.   Θ Честный, искренний, непритворный. Саамай ордук киһи диэн тус бэйэтэ көнө сүрэхтээх, сэмэй, үлэһит киһи аата буолар. Амма Аччыгыйа. Бу дойду дьоно үтүө санаалаах, бары даҕаны көнө сүрэхтээх дьоннор. Н. Чернышевскай (тылб. ). Мас <хайдыбытыныы> көнө кэпс. - кэнэнниҥи судургу; өс киирбэх; көнө майгылаах.   Θ Наивно-простодушный. Дойдуларыгар тыаҕа, Даайалаах удьуордара мас көнөлөрүнэн сураҕыраллара. Софр. Данилов. Кэтирииһи, баҕар, тиийиммэт-түгэммэт кыһалҕатыттан туһаммыта буолуо диэн уорбалыаҕын бэйэтин үөскээбит айылҕатынан кини мас хайдыбытыныы көнө киһи буолуохтаах. НС ОК.

◊ Көнө муннук көр муннук. Сиргэ көнө муннугу оҥорорго эккер диэн прибор туттуллар. ВНЯ М-5. Көнө оһоҕос көр оһоҕос. Ыт куртаҕа, үүтүнэн иитээччилэр үгүстэригэр курдук, биир кутуйалаах, оһоҕоһо синньигэс, суон уонна көнө оһоҕосторго арахсар. ББЕ

3. Көнө суолта көр суолта. Тыл көнө уонна көспүт суолталаах буолар. ПНЕ СТ. Көнө толоруу көр толоруу. Төрүт түһүккэ турар аат тыл, көһөр туохтуурунан салаллар буоллаҕына, этиигэ "тугу?" диэн ыйытыыга хоруйдуур уонна көнө толоруу буолар. ЧМА СТСАКYө.




---



КӨНӨ II (4 том, 282 страница).
туттул. сыh. т. Инники этиллибитинээҕэр маннык гыммыт ордук диэн суолталаах.   Θ Правильно, верно (выражает предпочтительность какого-л. действия - лучше чем... ). Аччыгый тойону көрсүөх кэриэтэ, аччыгый абааһыны көрсүбүт көнө (өс хоһ. ). Хоноһону аһаппакка таһаарыах кэриэтэ, үөхпүт көнө (өс. хоһ. ). Иһээччи буолуох кэриэтэ Күн анныгар Көстүбэтэх көнө. А. Софронов.



---



КӨЙГҮӨР I (4 том, 231 страница).
туохт. Күүгүнүү, күөдьүйэ, айдаара түс.   Θ Поднять шум-гам, гомон. Сарсыарда даачаттан маҥнайгы ньургуһуннары, тыллан эрэр мутукчаны илдьэ кэлбиппэр кыргыттар үөрэн көйгүөрэ түстүлэр. М. Ефимов. Күн анныгар күөрэгэй куолаһа, Көмүс чуораанныы, көйгүөрэ түстэ. С. Данилов. Тула унаарда буруо-тараа, Көр-нар, саҥа-иҥэ көйгүөрдэ. "ХС".




---



КӨЙГҮӨР II (4 том, 231 страница).
аат. Элбэх саҥа-иҥэ, тыас-уус күөдьүйэн кэлиитэ.   Θ Внезапный шум, шум-гам, гомон, галдеж. Оскуола таhыгар оҕолор көйгүөрдэрэ иhиллэр.  Хаһааҥҥытааҕар да сайдан Көйгүөр түһэрдилэр - Күөрэгэй, ырыа чыычаахтар, Кэлэҕэйдээбэт кэҕэлэр... С. Данилов.



---



БӨҔӨ I (2 том, 431 432 страница).


1. даҕ.

1. Кытаанах, алдьанымтыата суох.   Θ Неподдающийся быстрому разрушению; крепкий, прочный. Бөҕө мас. Бөҕө таҥас. Бөҕө массыына.  Туохтан да бөҕө, ньыгыл Алмаас тааһы ааттыыллар. Эллэй. Оҕонньор ону_ _ син өссө да бөҕө тиистэринэн түсүһэн сүөрдэ. Н. Заболоцкай. Суодаллан оҕочоос, Уойбута да толоос, Бэрт бөҕө тигиилээх Бириһиэн көстүүмнээх. С. Данилов.

// Ол-бу кыһалҕаҕа, өлүүгэ-сүтүүгэ тулуурдаах.   Θ Способный переносить лишения, невзгоды; живучий. Баҕардар, чысхааннаах тыал үрдүн, Уйуохпут, сахалар бөҕөбүт. “ЭК”. “Туох ааттаах бөҕө куһай?” - диирэ кини, икки уоһунан атыыр чөккөйү батыһыннаран баран. Далан.

2. Халбаҥа, саарбаҕа суох, бигэ туруктаах.   Θ Не подверженный переменам, надежный; прочный, крепкий. Бөҕө тирэх. Бөҕө эрэмньи. Бөҕө эйэ.  Бу үөһэ ахтыллыбыт пьесалар_ _ саха сэбиэскэй драматургията үөскүүрүгэр, сайдарыгар бөҕө акылаат буолбуттара. Софр. Данилов. “Сэбиэскэй кэргэннэр государство бөҕө ячейкалара болуохтаахтар”, - диэтэ Хандыы, эҕэлээх мичээрин аһарбакка эрэ. А. Федоров. Сэбиэскэй былаас өстөөхтөрүн утары охсуһууга тыыннарын харыстаабакка бөҕө тылларын биэрдилэр. Амма Аччыгыйа.

// Саарбахтааһыны билбэт, бигэ эрэмньилээх.   Θ Полный уверенности; твердый, крепкий (напр. , о надежде). Арай сүүрүк аттаах Сургууһут икки, Иҥнэри Дьарааһын икки санаалара бөҕө, кинилэргэ туох да кыбыстыы суох. Д. Таас.

3. эргэр. Бөҕөскө дьүөрэлээх улахан күүстээх-күдэхтээх.   Θ Обладающий большими физическими данными, характерными для силачей старых времен. Бөҕө киһи.  Нуучча омук Саха сирин була илигинэ, сахалар, үрэх бастарын аайы ийэ уустаан сылдьаннар, ким бөҕө, харса суох киһилэрин тойон туттар эбиттэр. Эрилик Эристиин. Бэртэри билбэтэх Бииллээх биэкэлэ, Бөҕө быһыылаах Бөлтөркөй көрүҥнээх_ _ Мааҥыа бэйэлээхтэр Манна бааллар эбит. П. Ойуунускай.

// Күүстээх, суон (киһи күөмэйин этэргэ).   Θ Сильный, крепкий (о голосе). Буров бөҕө хабарҕатын муҥунан: “Ох ты!” - диэн саҥа аллайан дэлби ыстанна. Амма Аччыгыйа. “Дьоммун кытта бырастыылаһыннарыҥ!” - диэн титирэстээбит, ол эрээри бөҕө куолаһынан көрдөстө. Н. Заболоцкай.

2. аат суолт.

1. көр бөҕөс. Тиэтэйбит барыларыттан уһулуччу, ат бөҕө, кус быһый, туруору да дьүһүнүнэн бөҕөҕө мөссүөннээх, быһыйга быһыылаах олус бэрт киһи эбит. Эрилик Эристиин. Ытыһын охсунна да туста сылдьар икки бөҕөскө ойон тиийэн, икки ардыларыгар харыларын батары биэрэн баран, туора хаһыйталаата. Амма Аччыгыйа.

2. Туох эмэ туохха эмэ тулуура, кытаанаҕа (үксүгэр тард. сыһыар-х тут-лар. ).   Θ Прочность, крепость чего-л. (часто с аффиксом принадлежности). Ити быа төһө бөҕөтүн билбит суох. - Билбэтим, Иван Васильевич. [Хайыһарбыт] бөҕөтүнэн хайдаҕа эбитэ буолла. - Чэпчэкитинэн, халтархайынан бэрт эбит. Амма Аччыгыйа.

// Туох эмэ күүһүнэн үчүгэйэ, бөҕөһө.   Θ Обладание кем-л. большими физическими данными. Ньыыкан Аһыҥас Өлөксөйдүүн тапсан бултууллр. Биирэ бөҕөтө бэрт, биирэ сатала бэрт. М. Чооруоһап. Сиэгэн бөҕөтүн урут истибиккит эбитэ дуу, ымыр да гыммата, хата, тайаҕым төттөрү тэйэн, илиим дэргийэн ыарыйда. Т. Сметанин.

◊ Кус быһый, ат бөҕө көр кус. Ааттаах ытааччы, сырыыны-айаны кыайааччы, кус быһый, ат бөҕө чэгиэн-чэбдик Николай Мордюскин 1941 с. от ыйыгар аармыйаҕа ыҥырыллар. Ф. Софронов. Бөҕө тыыннаах - кими-тугу эмэ өлүөххэ да өлбөт диэн этии.   Θ Выражение о ком-чем-л. живучем. Бөҕө атах кэпс. - модьугу күүстээх атахтардааҕынан ааттанар аата.   Θ Одно из названий филина, отмечающее его сильные ноги. Бөҕө атах түүн бултуур. Тюрк. бөҕэ, бөкэ.




---



БӨҔӨ II (2 том, 432 433 434 страница).
эб.

1. Предмет ахсаанынан элбэҕин көрдөрөр.   Θ Выражает множество предметов. Дьон бөҕө мустубут. Амма Аччыгыйа. Кус бөҕө табыллан тэллэс гына түстэ. Т. Сметанин. Киһи бөҕөнү көрдүм. Н. Лугинов. Ыалдьыт бөҕө субуста. С. Васильев.

2. Предмет кээмэйинэн улаханын, элбэҕин, кыаҕын, күүһүн көрдөрөр.   Θ Выражает большую величину, мощь, силу предметов. Хаар бөҕө түһэн үллүктээн эрэр эбит. Амма Аччыгыйа. Тыраахтар кэлэн сир бөҕөнү солоото. С. Ефремов. Быччыҥ бөҕө дии. Бу тутан көрүҥ! Н. Лугинов. Дьиэ иһигэр ыһыы-хаһыы, сарылаһыы, тыас-уус бөҕө буолбута. "ХC". Аргыар бөҕө аҥылыйар. С. Данилов. Ыйдарыы бөҕөнөн народнай суут дьиэтин булбута. А. Бэрияк.

3. Даҕааһын ааттары кытта бэлиэ үрдүк кэрдииһин көрдөрөр (аҕыйахтык тут-лар).   Θ С прилагательными выражает высокую степень признака (мало употр. ). Уонна саныыр: "Минньигэһин бөҕө!". Р. Баҕатаайыскай. Толкуйа диэн Туохтан да олус, Сайаҕаһа бөҕө Саллыы дьыала! П. Тобуруокап. Учууталларын кытары сыһыана бэрт бөҕө. Н. Лугинов.

4. Предметтэри түмэн-хомуйан этии суолтатын көрдөрөр.   Θ Выражает значение собирательности и обобщения. Миэхэ үлэ бөҕө кытаанаҕын биэрдилэр. "ХС". Биир үөһээ бөҕө өһөгөйдөөх санаалаах үөдэн уола_ _ көтөн испит. Өксөкүлээх Өлөксөй. Соҕуруу бөҕө соллоҥноохторо, илиһиэй бөҕө бэртэрэ айыы аймаҕын, күн улууһун дьонун атаҕастыыр күннээх буоллахтарына, ону көмүскүөх, араҥаччылыах тустааххын! Саха фольк. Кубулҕаттаах бөҕө хоппотун диэн, Албастаах бөҕө алдьаппатын диэн, Халыҥ таас хайанан хаттыктаммыт. С. Зверев.

5. Кыраҕыйар-ытыктыыр сыһыаны көрдөрөр.   Θ Выражает почтительное отношение. Оҥоруу бөҕө Охторуор дылы Олоруохпун баҕарабын. А. Софронов. Аптаах бөҕө эппитин курдук, Сииккэ сиэлбит, тумаҥҥа муммут. С. Зверев. Дьэ дуу, ити дьүһүннээх мотуорга улахан бөҕө күүһэ-күдэҕэ хааланан турдаҕа. М. Доҕордуурап.

// Бу суолта да эбиискэни кытта ордук чаҕылхай буолар.   Θ Данное значение с частицей да получает более яркую окраску. "Киһи да бөҕө сарбылла сылдьаахтыыгын" диэн аһыныах санаа киирэр. Н. Заболоцкай.

6. Туохтуурдары кытта хайааһын күүскэ, кыахтаахтык, элбэхтик оҥоһулларын көрдөрөр (үксүн кэпсиирэ буолбут -ан сыһ. туохт. кытта тут-лар).   Θ С глаголами выражает силу, многократность совершения действия (чаще всего употр. с деепр. на -ан, выступающими в качестве сказуемого). Кыргыттар ымсыыран бөҕө. Софр. Данилов. Түбэһэн көрбөтөҕүм, истэрин истэн бөҕө. "ХС". Муҥхабыт бу түстэ. Күөл үрдүн толору Дьон мустан бөҕөбүт. "ЭК". Сүөргүлээбэт бөҕө дьоммут, Сөп-сөп кэлэн сылдьа туруҥ. Күннүк Уурастыырап. Биһиги да киинэҕэ сылдьабыт бөҕө. "ХС".

// Сирэй саҥа, ойоҕос саҥа бүтүннүүтэ элбэхтэ буолбутун көрдөрөр.   Θ Выражает многократность всей прямой или косвенной речи. "Баабыска да баабыска!" ћ бөҕө буолла. Далан. Кинини төһөтө эмэтэ бу үлэттэн уурай, дьон саҥатыттан-иҥэтиттэн тохтуу түһүөххэ диэн бөҕө биэрдим. М. Попов. Уйа туттар тураахтар Дуух-даах бөҕө буолбуттар. П. Тобуруокап.

7. Диалогка саҥарааччы ыллам сөбүлэһиитин көрдөрөр.   Θ В диалоге выражает охотное согласие говорящего. Оо, биһиги кинигэни ааҕан бөҕө! Суорун Омоллоон. [Антон:] Тахсан бөҕөтө, толлор биллибэт. А. Федоров.

// Бу суолтаҕа “буоллаҕа дии” эбиискэни кытта үгүстүк туттуллар.   Θ В этом значении часто употребляется с частицей буоллаҕа дии. “Бырастыы гынан бөҕө буоллаҕа дии,” ћ Иван Иванович сэргэхсийэ түстэ. Софр. Данилов. Баран бөҕө буоллаҕа дии, мантан киэһэ төһөнү тоҕо көтөөрү. "ХС". Булан бөҕө буоллаҕа дии. И. Данилов.

8. Сирэн, сиилээн, сиргэнэн сыһыаннаһыыны, сыаналааһыны көрдөрөр.   Θ Выражает отрицательную оценку: осуждение, презрение говорящего. Сандааран түһэн ээ, таҥас бөҕө дии, сиидэ төрөөн. С. Ефремов. Дьэ, дьаһалта бөҕө: былыттаах халлаан курдук! Софр. Данилов. Күннэр-дьыллар бөҕөлөр үөскээн эрэллэр. С. Ефремов. Киһи бөҕөҕүн. "Мин да мин" дии-дии түөскүн кырбанаҕын. Н. Лугинов. Дьэ, кавалер бөҕө. И. Гоголев. Кырдьык, сүөһү бөҕө дии. Амма Аччыгыйа. Бэйэм даҕаны киһи бөҕөбүн. Н. Заболоцкай. “Оо дьэ, эмиэ учуутал бөҕө”, ћ диэн ким эрэ эҥээритэн эттэ. Н. Габышев.



---



ӨЙӨӨ (7 том, 398 399 страница).
туохт.

1. Тирэх, тирээбил буол.   Θ Поддерживать, помогать (физически). Икки өттүттэн өйөөн аҕаллылар. Ыарыһаҕы өйөөн туруор. Өйөөн түһэр.  Оҕолор охто сытар киһини өйөөн туруора сатыыллар. Н. Якутскай. Арай биирдэ өйдөнөн кэлбитим: ийэм ытыы-ытыы өйөөн олордор эбит, балтым кыыс ылтаһын куруускаҕа уу аҕалан иһэрдэ сатыы турар. Эрилик Эристиин. Киириги өйөөн дьиэ иhигэр киирэллэр. С. Ефремов.

2. Өй-санаа өттүнэн көмө буол, көмөлөс.   Θ Помочь, поддержать морально. Эдэр үлэһиттэри өйөө.  - Ира, эн өйдүүргэр, миниистирдиин хайдах көрсүhүү тахсыбыт эбитий? - Иэччэхтээх. – Ол аата, Ыларов үҥсүүтүгэр өйүүр өрүттэрдээҕэ таайыллар. И. Федосеев. Сүөдээк аҕатын тылын өйөөтө. М. Доҕордуурап. Ракитин этэрээтигэр доброволецтар киириилэрэ дуона суох, онон тойонноотоххо нэһилиэнньэ үрүҥнэри өйөөбөтөх. П. Филиппов. Ср. кирг. сүйө, ног. суье ‘прислонять, подпирать’.



---



ӨҤӨС (7 том, 442 страница).
өҥөй диэнтэн холб. туһ. Үрүҥ санааны үргүтэргэ, Өҥөһөн көрсөргө үөрэтэргэ, Дьааттаах тыыны тарҕаталлар, Дьаҥныы-тумуулуу тунулуйан. С. Васильев.




---



ӨҤӨС ГЫН (7 том, 442 страница).
өҥөй диэнтэн көстө түһүү. Бурхалей кырдьаҕас киһи сүүһүн курдук кэрэниистэрдээх хайа үрдүк чабырҕайын үрдүттэн өҥөс гына түстэ. Эрилик Эристиин. Саҥа кырыысалаах дьиэ түннүгэ аһаҕаһын көрөн, чөмөрдөөн кэлэн, иһирдьэ өҥөс гынна. А. Фёдоров.



---



ЧӨМҮЧЧҮ (14 том, 212 213 страница).
чөмөччү диэн курдук. Чөмүччү хомуллубут утуйар таҥастар сыҥаһа орон муннугар анньыллыбыттар. А. Сыромятникова. [Гуля] кырабаата хоп курдук, чөмүччү хомулларыгар баҕарара. Е. Ильина (тылб. ). [Ийэ] пианиноҕа ыһылла сытар нуоталары бэрт үчүгэй гына чөмүччү, саас-сааһынан дьаарыстаабыта. М. Горькай (тылб. ).

2. Олоччу, сыыс түһэрбэккэ, энчирэппэккэ (тугу эмэ хомуй).   Θ Целиком, полностью (убрать, собрать что-л. ). Кинилэр, таһаҕастарыттан тугу даҕаны көҕүрэппэккэ, чөмүччү тиэйэн, салааскаларын соһон иһэллэр. В. Протодьяконов. Поэт айымньыларын барытын чөмүччү тутан чинчийии, ырытыы билиҥҥитэ суох. "Чолбон". Сайын ортотуттан ыла курааннаан бу быйаҥ чөмүччү хомуйулларыгар бэрт үчүгэй күн-дьыл этэ. "Кыым".



---



СЭЛЭ (9 том, 561 562 страница).
аат. , эргэр.


1. Кулуннары кэккэлэһиннэри баайарга анаан хараҕалаах, кулугулаах баҕаналар ыккардыларыгар чиккэччи тардыллыбыт модьу быа.   Θ Туго натянутая между столбами кожаная или волосяная веревка с особыми деревянными застёжками (кулугу) или чекушками (хараҕа), к которым посредством петель привязывают жеребят до удоя. Тоҕус тоҕойдоох Сэлэни тиирбиттэр, тоҕус уон Чуоҕур маҥан кулуннарын Чуоҕуппуттар. Саха фольк. Атын олбуор иһигэр киллэрэн сэлэ биир баҕанатыгар тохтотто, хонордуу, дугатын устан олгуобуйатын түһэрдэ. Болот Боотур.


2. Ыһыах түһүлгэтин тула кэккэлэччи анньыллыбыт чэчирдэр.   Θ Молодые берёзы или зелёные ветки, воткнутые вокруг түһүлгэ (площадки) – места для проведения ысыаха. Сибэккинэн симэммит, Сэлэ чэчир астыбыт, Үрүҥ астаах сир иһит Түһүлгэтин тартыбыт. С. Данилов. Чэлгийэр күөх хахыйахтан Чэчир сэлэ аспыттар. Күннүк Уурастыырап. Саҥа олоҕу тэлэйэргэ, Саҥа олоҕу тэрийэргэ, Чэйиҥ, бары түмсэн, Чэчир сэлэтэ анньыаҕыҥ. С. Васильев.


3. Биир тэҥ, атылыы туохтар эмэ тэҥник кэккэлээбиттэрэ, субуруспуттара.   Θ Ряд одинаковых предметов, расположенных или следующих друг за другом цепью, вереница. Сэргэлээҕи үрдүнэн, Сэлэ муннук буоланнар, "Турууруктаан" – хаһыытаһан, Туруйалар аастылар. Күннүк Уурастыырап. Сараҕыйбыт сэлэ оту Сыыйа тардан бэрийэ, Кыыс аймах, субуу тардан, Кырдал сири кэрийэр. И. Чаҕылҕан. Дьиэлэр хас да сэлэнэн уһун субурҕа гына олорон барбыттар, арай кинилэртэн биир улахан дьиэ ону кытта хас да кыра дьиэлэр быстан тэйиччи соҕус тураллара көһүннэ. Эрилик Эристиин.


4. Балыктыырга күрүчүөктээх быа бэрэмээт эбэтэр сүүрүк утары анньыллыбыт уһун тоһоҕолорго иҥиннэриллибит улахан харахтаах илим.   Θ Рыболовная снасть; перемёт. Сарсыарда эрдэ туран сэлэбитигэр киирэн илиммитин көрө сырыттыбыт. "ХС". Уйбаан Сэмэнэбис дьонноругар илимнэрин көрөллөрүгэр дьаһайан баран, Сенялыын илим үтээри балыктыыр сэлэлэриттэн муора диэки кыдьымаҕа суох ыраас мууһу көрдүү бардылар. "ХС".

◊ Тоҕой сэлэ – баҕанаттан баҕанаҕа тоҕойдуу тардыллыбыт эмньик кулуну баайар быа.   Θ Волосяная веревка, натянутая от столба к столбу, расположенных полукругом, к которым привязывают жеребят. Тоҕой сэлэ тиирэммит, Торҕо түптэ иитэммит, Туораах кулун тутаммыт, Чороон иһит мунньаммыт Тунал күммүт ыһыаҕын Туругурдан ыһыаҕыҥ. Күннүк Уурастыырап. Тойук тохтуур томторугар Тоҕой сэлэ туругурар. "ХС". Ср. ДТС йалу ‘верёвка, используемая для привязывания жеребят’, кирг. желе ‘верёвка, натянутая на два колышка и служащая для привязывания жеребят, телят’, монг. зэл ‘протянутая верёвка (для привязывания скота)’.



---



КУЧУ (4 том, 585 страница).
аат. Ойуур саҕатыгар, сэдэх мастаах ойуурга, куруҥҥа үүнэр элбэх сыллаах от үүнээйи. Сибэккилэрэ бытархай, хойуу, тэтэркэй өҥнөөх.   Θ Кипрей узколистный, иван-чай. Хаалбыта ынаҕы сайдаабыт Кучулаах лааҥкылаах куруҥум. Күннүк Уурастыырап. Кучу - үүттүгэннээх от дииллэрин билэрим. Ынах-сүөһү кучуга мэччийдэҕинэ, сирин тэбэн күһүн хойукка диэри сайыҥҥылыы күрүлэччи ыатар. ФВС К.



---



ЭДЭР (15 том, 155 156 страница).


1. даҕ.

1. Өй-санаа, эт-сиин өттүнэн ситэр, үүнэр-сайдар сааһыгар сылдьар.   Θ Не достигший зрелого возраста; ещё не старый, молодой, юный. Уон кылаас үөрэхтээх, эдэр доруобай киһи ама тиэхиньикэни өйдөөбөт-билбэт, сырыыны кыайан сылдьыбат бэйэлээх буолуо дуо? Софр. Данилов. Эдэр уолаттар харахтара хатанар киһитэ буолбуккун. С. Ефремов. Эһиги курдук эдэр, чэгиэн үһүбүн дуо? М. Доҕордуурап.

2. Саҥа үүнэн эрэр, саҥа үөскүүр, саҥа баар буолбут (туох эмэ).   Θ Недавно возникший, созданный, начинающий расти, развиваться, молодой (о чём-л. ). Маҥан туундара хоонньугар Эдэр куорат дирбийэр. С. Данилов. Бу Урдаах алаас саамай эдэр ыалын Макаардаах дьиэлэрэ этэ. В. Протодьяконов. Уруккута эдэр тыалар билигин баараҕай мастардаах лиҥкир систэр буолбуттар. С. Никифоров. Сир хамсааһына үксүн эдэр хайалардаах сиргэ буолар. АЛА КК. Эдэр тэтиҥ күөх ньалҕаархай чараас хатырыктаах. АЭ ТЫС.

3. Ыччат дьоҥҥо сөп түбэһэр, ыччат киһи гиэнэ буолар.   Θ Свойственный, присущий молодости. Кини өлбөт үйэлээх тапталын Эдэр сүрэхпинэн таайабын. С. Данилов. Кыс хаар орто кинини [сибэккини] Эдэр илии үүннэрбит, Таптал имин, килбиэнин Сэбирдэҕэр иҥэрбит. Эллэй. [Ойуурап:] Төһө да буоллар билигин да мин дууһам эдэр. С. Ефремов.

2. аат. суолт.

1. Бары өттүнэн саҥа ситэн-хотон, күүс-уох үрдүгэр сылдьар саас; ол саас кэминээҕи олох кэрчигэ.   Θ Возраст между отрочеством и зрелостью; период жизни в таком возрасте, молодость, юность. "Эдэртэн эйэтин, кырдьаҕастан сүбэтин ылһ, – диир саха өһүн хоһооно. Суорун Омоллоон. Алексей эдэригэр наһаа көрдөөх, олус уус тыллаах киһи этэ. Амма Аччыгыйа. Кырдьыы аас хаһыҥын кэнниттэн Эдэрбит иккиһин эргийбэт. С. Данилов. Эдэр эрдэхпинэ эйигиннээҕэр баҕас көстөр дьүһүммүнэн ордук эбитим ини. Софр. Данилов.

2. э. ахс. хом. суолт. Ыччат дьон, ыччат көлүөнэтэ.   Θ Молодое поколение, молодёжь. Эдэрдэр ыллаатылар, кырдьаҕастар сорохторо нухарыйа да түһэн ыллылар... Амма Аччыгыйа. Эдэрдэр олоҕу билбэккит, наһаа чэпчэкитик, атаахтык үөскээтигит диэн сорох кырдьаҕас дьон хомуруйаллар ээ. И. Гоголев. Эдэрдэр күүстэрин холоноллор, атах оонньуутугар күрэхтэһэллэр, ат сүүрдэллэр. И. Данилов.

3. э. ахс. тут-лар. Саҥа ыал буолар уоллаах кыыс.   Θ Молодожёны, молодые. "Эдэрдэр сөбүлэһэргит билиэ буоллаҕа дииһ, – диэн Настаа эмээхсин сүбэлиир даҕаны, ыйытар даҕаны курдук эттэ. П. Ойуунускай. Ырыа ис киирбэх тыллара эдэрдэргэ анаммыт быһыылааҕа. Ойуку. Кылаабынайа эдэрдэр бэйэлэрэ өйдөһөр буоллуннар. Г. Нельбисова.

♦ Эдэргин эргит – тугу эмэ гынаргар, оҥороргор эдэр киһилии эрчимнээхтик тутун-хабын, дохсуннук хамсан-имсэн.   Θ соотв. тряхнуть стариной. Россия! Эн миэхэ Ырыаны сипсийэн, Эдэрбин эргиппит эбиккин. С. Данилов. Эһэбит эдэрин эргиппит, Эһиэттэн салаасканан түспүт. Т. Сметанин. [Оҕонньоттор] эдэрдэрин эргитэллэр, күөгэйэр күннэрин саныыллар. И. Данилов. Оҕонньор бэйэм Оҕобор түһэн, Эмэх бэйэм Эдэрим эргиллэн, Ынчык оннугар Ырыа ыллыыбын. И. Чаҕылҕан. Эдэригэр түспүт көр түс I. Балбаара эмээхсин көммүт, өссө эбии эдэригэр түспүт курдук буолбут. Эрилик Эристиин. [Василий Петрович:] Эдэрбэр түһэн сылдьабын, үөрэн-көтөн сылдьабын. Амма Аччыгыйа.

◊ Эдэр дьон көр дьон. Биһиги, эдэр дьон быһыытынан, бу айаҥҥа тугу кэпсэппэтэхпит, тугу мөккүспэтэхпит, тугу умнан кэбиспиппит баарын киһи билбэт. Амма Аччыгыйа. Эмээхсин кэпсээнин истэн, эдэр дьон ах баран хаалаллар. Н. Якутскай. Эдэр киһи көр киһи. Кыыс сылдьан биир эдэр киһини Сүрэҕим сөбүлээн таптыыра. Күннүк Уурастыырап. Кус быһый, ат бөҕө аатырбыт күүстээх Куонаан диэн эдэр киһи күүлэйдии кэлбит. И. Бочкарёв. Эдэр саас – эдэр 2 диэн курдук. Катяны кытта эдэр саас, дохсун үөрүү, сырдык күн мин хоспор көтөн түстэ. Амма Аччыгыйа. Уолаттар, кыргыттар харахтарыгар эдэр саас кистэлэҥнээх уоттара умайаллар. Н. Лугинов. Ырыаны эдэр саас Аргыһа дииллэр дии: Мин эдэр эбиппин оччоҕо. С. Данилов. Эдэр ыччат көр ыччат. Онно эдэр ыччат биригээдэтэ үлэлиир, оҕолор элбэх буолуохтара. С. Ефремов. Эдэр ыччаты аны эрчимнээх үҥкүү муусуката угуйда. Огдо. Ср. монг. идэр, бур. эдир ʽмолодой, юныйʼ.



---



СЭКИРИС (9 том, 548 549 страница).
сэкирий диэнтэн холб. туһ. Бүччүм соҕус биир муннугу булан, били тараҕайын тула сэкириспит баттахтарын туоматын көннөрүммэхтээтэ. Н. Заболоцкай. Лэппэгэр төбөтүн, чанчыктарыгар, кэтэҕэр сэкириспит баттахтарын таптаммахтаан баран оҕонньор ол-бу диэки көөртө. Н. Заболоцкай.



---



КИИН I (4 том, 62 страница).
аат.

1. анат. Үүтүнэн иитиллээччилэргэ: үөскэҕи ийэтин этин-сиинин кытта ситимнээн, кини аһыырын, сайдарын хааччыйар быа курдук субурхай уорган (оҕо төрөөтөҕүнэ хам баайан баран быһыллар, баайыыта хатан түһэр).   Θ Пуповина. Ньирэй, киинин санньылыппытынан, хааман бакаалаабытынан барда. Күннүк Уурастыырап. Үөскэх кэнэҕэскини кытта киининэн холбоһор, киин иһинэн хаан тымырдара бараллар. ББЕ З. Киинэ түһүөҕүттэн алта ыйыгар диэри оҕону күн аайы сууйуллар. Дьиэ к.

2. Өрөҕө ортотугар чөҥөрүйэ сылдьар, ийэни кытта ситимнии сылдьыбыт быатыҥы уорган онно.   Θ Пупок. Оҕонньор убаһа суорҕанын киинигэр диэри арынан кэбистэ. Амма Аччыгыйа. Халыҥ хаһам харбыытаан, Кииним анна киистэлэнэн, килбиэним кэхтэн Ким да аны киһи диэбэт буолла. С. Зверев. Һулыркан тугу да гыммат, чоҕунан киинин тулатын дьабайдыырын эрэ билэрэ. Эвен. фольк. Тюрк. кин, киндик.




---



КИИН II (4 том, 62 63 64 65 страница).


1. аат. Салайар, дьаһайар тэрилтэ (хол. , судаарыстыба, улуус, оройуон дьаһалтата) түмүллэн үлэлиир сирэ.   Θ Административный центр. Улуус киинэ Чөркөөх - Платон Алексеевич Ойуунускай төрөөбүт сирэ. Амма Аччыгыйа. Оройуон киинин Чокуурдааҕы мин көрүөх бокуой да булбакка хааллым. Н. Заболоцкай. Каракорум куорат 750 сыллаахха төрүттэммитэ үһү. Маҥнай уйгуур ыраахтааҕытын киин куората эбит. Онтон Монгольскай импиэрийэ киинэ буолбут. И. Федосеев.

// Ханнык эмэ дьарыгы эбэтэр дьону тэрийэр, түмэр, салайар тэрилтэ, сир.   Θ Руководящий, координирующий центр. Бу кэмҥэ нэһилиэккэ дьон тоҕуоруйар икки суол киин олохсуйда - таҥара дьиэтэ уонна оскуола. Амма Аччыгыйа. Биһиги сүүрбэһис үйэбит саҥатыгар аан дойду үлэһиттэрин революционнай хамсааһыннарын киинэ Россияҕа көспүтэ. Эрчимэн.

2. Ханнык эрэ дьарык, сатабыл, билии түмүллүбүт, ордук сайдыбыт сирэ; туох эмэ тутаах өттө.   Θ Средоточие, очаг развития какой-л. области знаний, профессии, занятий; центр чего-л. Бу квартира Саха Республикатын музыкальнай киинэ этэ. Суорун Омоллоон. Оччолорго бу университет Россия естественнэй-научнай өйүн-санаатын киинэ буолбута. П. Филиппов. Византия импиэрийэтигэр култуура Арҕаа Европа курдук кэхтибэтэҕэ. Манна ордубут бэртээхэй куораттар ремесло, эргиэн кииннэрэ буолалларын ааһан, култуура кииннэрэ буолаллара. АЕВ ОҮИ. Аристотель Сир - шар формалаах итиэннэ айылҕа бүтүннүүтүн киинэ, оттон Күн уонна сулустар Сири тула эргийэллэр диэн ааҕара. КФП БАаДИ.

3. Туох эмэ саамай ортото.   Θ Середина чего-л. Кыладыкы Сырдык аҕай киинигэр, Сылам далбар быарыгар - Баалтааны уустара баар сурахтаахтара. П. Ойуунускай. Уһун дураар хочо ортотугар, Киэҥ-дьалхаан сыһыы киинигэр киирэммит күөн көрсөн, күрэс былдьаһан көрүөхпүт! Ньургун Боотур. Туристическай оптуобуска олорон куорат киинин диэки куугунатан истибит. Г. Колесов.

4. Туох эмэ (үксүгэр төгүрүк быһыылаах эттик) эргийэр сүнньэ; ханнык эмэ тэрили эргитэр үөс.   Θ Ось вращения; стержень какого-л. вращающегося механизма. Сир бэйэтин киинин тула сүүрбэ түөрт чаас устатыгар толору биирдэ эргийэр. МЛФ АҮө. Сир бэйэтин киинин тула сууккатааҕы хамсааһынын оҥорор буолан, күн "тахсан", халлаан устун хамсаан баран "киирэргэ" дылы гынар. ЭМ КТК. Бары планеталар, син эмиэ Сир курдук, бэйэлэрин кииннэрин тула эргийэллэр. СМН АҮө. Мас олоххо хамсаабат гына тааһы уураллар. Ол үрдүгэр биир тааһы тимир кииҥҥэ уонна туорай тимиргэ көҥүл эргийэр гына уураллар. В. Короленко (тылб. ).

5. саахымат. Саахымат дуоскатын саамай ортотугар баар ордук суолталаах, оонньуурга табыгастаах түөрт харах.   Θ Центр поля в шахматах. Дуоска ортотугар баар түөрт хонуу киин диэн ааттанар. ПВН СБК. а1-в2 харда идиэйэтин туһунан этэр буоллахха маннык: уҥа балаһаҕа холуонна оҥорон, онно тирэнэн киини хонтуруоллааһын. НСС ОоО. Харалар пешкалара кииҥҥэ түмүллүүлэрэ олус бэрт, ол үрүҥнэр күүстэрин өссө ордук бохсор. КА СОоО.

6. көсп. Туох эмэ төрдө, сүрүн өттө.   Θ Ядро, суть чего-л. Бастаан олоҕу кыайдахха үөрэххэ тиийиэхпит, үөрэҕи кыайдахха олох үтүөтүгэр тиийиэхпит. Онтон олох икки үөрэх икки биир кииннээхтэр. Эрилик Эристиин. "Бөдөҥсүйдэххэ, холбостоххо сөп" диэн тыллар кэпсэтии киинэ буоллулар. М. Доҕордуурап. Ханна баҕарар быыстапкаҕа бырагыраама киинэ, сүрэҕэ диэн баар буолар. "ХС".

2. даҕ. суолт.

1. Салалта, дьаһалта түмүллүбүт сиригэр баар.   Θ Расположенный в административном центре, центральный. Улуус киин дэриэбинэтигэр "Тайҕаҕа" бартыһааннар -- этэрээттэрэ быстан хаалар. Амма Аччыгыйа. [Сопхуос] киин сиртэн ырааҕа күһүн-саас суол-иис алдьанар, быстарык кэмигэр эрэ биллэр. Н. Лугинов.

2. Туох эмэ ортотугар баар.   Θ Расположенный в середине, центре, центральный. [Симоннаах] киин болуоссакка -- олорон сынньаннылар. Л. Попов. Киин оройуоннар сахалара Мастаах эҥин диэн араарбаттар, Бүлүүнү барытын суулуу тутан сымаһыттар дойдулара дииллэр. Багдарыын Сүлбэ.

3. Салайар, дьаһайар кыахтаах, бырааптаах; тутаах, быһаарар суолталаах.   Θ Руководящий, организующий; важный определяющий, центральный. Урут быраактыкаҕа кини киин телеграфка сылдьыбыта. Софр. Данилов. Бириэмэни сатаан туһаныы - уруогу биэрии биир киин боппуруоһа. Н. Лугинов. Дириэктэр Трофимова олус элбэхтик киин базаҕа тиэстэрэ. М. Попов. Дыраама кэлин киин бэчээккэ эмиэ хайҕаммыта. КНЗ ТС.

♦ Болҕомто киинигэр сылдьар (турар) кэнс. , калька. - ордук кыһанан, кичэйэн көрүллэр-истиллэр; ордук харахха быраҕыллар.   Θ Находиться, быть в центре внимания. Болҕомто киинигэр, уруккутун курдук, сир баайдарын табыгастаахтык туһаныы боппуруостара тураллар. ТХЭ. Аана хайабытыттан да үтүө майгылаах, уус тыллаах буолан болҕомто киинигэр сылдьара. "ХС". Килбиэннээх киин үрд. - туох эмэ уһулуччу сырдаан, үрдээн көстөр ортото; тутаах сир.   Θ Лучезарное, возвышенное средоточие; особо важное место. Аан дойду арҕаһын килбиэннээх киинигэр, Айар күүс түмүллэр Кириэмил иһигэр. П. Ойуунускай. Киэҥ аҕа дойдубут Килбиэннээх киинин Кэрэ Москубаны Улуу сүрэхпит диэн, Уруйдуу, ыллыы сылдьабыт. С. Васильев. Килбэйэр киин үрд. - туох эмэ саамай тутаах, сырдык өттө.   Θ Центральная, главная часть чего-л. , сердцевина. Сир киэнэ килбэйэр киинэ -- Дьоллоох-соргулаах Дьобуруопа диэн баар эбит. Өксөкүлээх Өлөксөй. Туймаада сыһыытын килбэйэр кииниттэн Титирик ойуурдуу тэнийэн үөскээбит сахалар -- үрэллэн хааллыбыт. И. Гоголев. Аан Тараҕана сайылыгын Килбэйэр киинигэр, Томтойор ортотугар Хайҕарыадап кулуба Хаайан, тууйан олоорто. Саха нар. ыр. III. Көй киин көр көй II. Дорообо, тайҕам саҥа куората, Эйэ куората - Мииринэй, Дьол тааһын - алмаас көй киинэ. Эллэй. [Маарыйа эмээхсин:] Бассабыыктар көй кииннэрэ, көмүс уйалара көтүлүннэҕинэ, киһиттэн ордор үһүлээр. Эрилик Эристиин. Эргийэр киинэ - туох эмэ саамай тутаах өттө.   Θ Кто-что-л. , вокруг которого вращается все остальное, центр вращения. Мин сороҕор сир эргийэр киининии, сир томтойор саалыныы сананабын. С. Тарасов. Кээтиис, холкуос бэрэссэдээтэлэ киһи быһыытынан, бырааһынньык эргийэр киинэ кини этэ. Айталын. Тэрилтэ эргийэр киинэбит - диэччи Дэлэгэй соҕус салайааччылар Дэҥнэтэн баар буолааччылар. В. Алданскай.

◊ Ааҕар-суоттуур киин - анал массыыналарынан уонна анал ньыманан араас өрүттээх сибидиэнньэни түмэн бэрээдэктиир тэрилтэ.   Θ Вычислительный центр. Ааҕар-суоттуур киин куорат бары институттарыттан, научнай тэрилтэлэриттэн киирэр ахсааннары суоттуур. Н. Лугинов. Киин куорат - судаарыстыба салалтата, дьаһалтата түмүллүбүт сүрүн куората.   Θ Столица. Ханнык да норуот киин куората ол норуот сирэйин курдук буоларын -- Айдар онно өйдөөбүтэ. Н. Лугинов. Румыния киин куоратыгар Бухареска аан дойдутааҕы дьаарбаҥка буолуохтаах. "Кыым". Киин муннук көр муннук. Эргимтэ икки радиуһа үөдүтэр муннуга -- киин муннук диэн ааттанар. КАП Г. Күнү-дьылы билгэлиир киин - айылҕа туругун кэтээн көрөр уонна ити туһунан сибидиэнньэни хомуйан, түмэн чинчийэр тэрилтэ.   Θ Метеорологический центр. Күнү-дьылы билгэлиир киин биллэрэринэн, быйыл саас эрдэлиир чинчилээх. "Кыым". От киинэ - ардахтаах кэмҥэ кэбиһиллибит окко, сытыйбатын диэн, уһун маһынан оҥоһуллубут көҥдөй.   Θ Специальное отверстие в стоге сена, устроенное при помощи жердей, для предупреждения гниения. "Дьон кэллигит дуу? Абырааҥ", - диэн саҥа иһилиннэ. "Арба даҕаны, [Настаа] от киинигэр түстэҕэ", - диэн Сүөдэр сүрэҕэр ыттарда. М. Доҕордуурап. Эргийии киинэ көр эргийии. Эргийии киинэ диэн эттик эргийэр сүнньүн ааттанар. СМН АҮө. Эргимтэ киинэ көр эргимтэ. О туочука - эргимтэ киинэ. ШИН А.